የዛሬ 100 ዓመት የኢትዮጵያ ሕዝብ 12 ሚሊዮን ግድም ነበር።

አስኳላ አልነበረውም፣ ጠመኔ አልነበረውም፣ ጥቁር ሰሌዳ አልነበረውም። አንድ አርቆ አሳቢ 'ንጉሥ' ግን ነበረው።

በእርግጥ ንጉሡ ያኔ ገና ንጉሥ አልነበሩም። አልጋ ወራሽ ነበሩ።

አልጋ ወራሽ ኾነው በአውሮጳ ጉብኝት አደረጉ። ይሄ ጉብኝት ኢትዮጵያ ''የምትነዳበትን ማርሽ" ቀየረ።

'ጃንሆይ' በዚያ ጉብኝት ደንግጠዋል። በእርግጥ ከዚያ በፊት በምኒልክ ጊዜ አባታቸውም እንዲሁ አውሮጳን ጎብኝተው ደንግጠዋል።

አባት እና ልጅ ለምን ደነገጡ?

አውሮጳ መጥቋል፤ ዘምኗል፣ ተመንድጓል። ሕዝባችን ግን ኋላ ቀርቷል።

እኛ ከተቀረው ዓለም በመንፈስም በግብርም ሩቅ ነን። ተዘግተናል። ትንሽ ጠቅሞን ይኾናል፤ ብዙ ግን ጎድቶናል።

ዓለም በዝማኔ ጥሎን ገስግሷል። ለካንስ ምን ያህል ድሆች እንደነበርን ለማወቅ ራሱ ወጣ ማለት ያስፈልግ ነበር።

"እንዴት ነው ከዚህ በኋላ አውሮጳ የደረሰበት የምንደርስ?" እያሉ አልጋ ወራሽ በሐሳብ ነጎዱ።

አቋራጩን መንገድ ማግኘትን ፈቀዱ።

ትምህርት!

ሚያዝያ 19/1917 ዓ.ም. ተፈሪ መኰንን ትምርት ቤት ተመረቀ።

ይሄ ትምህርት ቤት ከሰሞኑ 100 ዓመት ደፈነ።

የዚህ ትምህርት ቤት 'ግለ ታሪክ' የዘመናዊት ኢትዮጵያ 'አስኳል እና ቅርፊት' ነው። በሰፊው ቢዘከር፤ ቢሰነድ፣ ምናልባት ደግሞ ቢነበብ ብለን ይህን ዥረት ዘጋቢ ሐተታ ጻፍን።

ምኒልክ እና ተፈሪ መኰንን

እዚህ ጋ የተፈሪ መኰንን ታላቅ ወንድም የኾነውን ዳግማዊ ምኒልክ ትምህርት ቤትን እናንሳ።

ምኒልክ ፈር ቀዳጅ ነው፤ ይሄ አንድና ሁለት የለውም። ግን እንደ ተፈሪ መኰንን ገናና አልነበረም። ዝ'ም'ን አላላም። እንዲያውም ሐኪም ወርቅነህ በምኒልክ ትምህርት ቤት ጭራሽ ደስተኛ አልነበሩም።

እርግጥ ነው ሐኪም ወርቅነህ መጀመሪያ ወደ ኢትዮጵያ በመጡ ጊዜ ንጉሥ ምኒልክ ይህን የመጀመሪያ ትምህርት ቤት እንዲመሠርቱ አበረታተዋል። እጃቸው አለበት።

ሐኪም ወርቅነህ የንጉሥ ምኒልክ የግል ሐኪም መኾናቸው ሳይዘነጋ።

ንጉሡን ብቻ ሳይሆን እቴጌ ጣይቱን፣ፓትሪያርኩን አቡነ ማቴዎስን ጭምር "ዘመናዊ ትምህርት እንደምታስቡት የሰይጣን አይደለም" እያሉ በማሳመን ብዙ ጉልበት ጨርሰዋል። ከእቴጌይቱ ጋር ብዙም ኮከባቸው ባይገጥምም እንደነገሩ አብረው ሠርተዋል።

ምኒልክ ተከፈተ። ሐኪም ግን በውጤቱ ደስተኛ አልነበሩም። ለምን?

ምክንያቱም ሐኪም ወርቅነህ ከግብፅ የመጡትን 'አስተማሪዎች' አልወደዷቸውም። ካህናት ነበሩ።

ከግብፅ እንዲመጡ የኾነው ደግሞ የኢትዮጵያ አንዳንድ ካህናት በዘመናዊ ትምህርት ላይ ጥርጣሬ ስለነበራቸው ነበር። በአጋጣሚ የኾ ነገር አይደለም። ነገሩ ከባድ የሕዝብ ዲፕሎማሲ ነው።

ንጉሡ ጥበበኛ ስለነበሩ መምህራኑን ሆን ብለው ከግብፅ ኮፕቲክ አስመጡ። እነዚህ መነኮሳት ናቸው በምኒልክ ተማሪ ቤት አስተማሪ የኾኑት።

እነዚህን መምህራን ሐኪም ወርቅነህ ባገኙት አጋጣሚ ይወርፏቸዋል። "ብዙም የዘመናዊ ትምህርት ዕውቀት አልነበራቸው" ሲሉ ይወቅሷቸዋል።

ባልታተመው የግል ማኅደራቸው እንዲህ ጽፈዋል፤ ". . .18 ዓመት ሙሉ አንድ እንኳ የረባ ሰው አላፈሩም!"

ሐኪም እንዲያ ይበሉ እንጂ ኋላ የኢትየጵያ ጠቅላይ ሚኒስትር መኾን የቻሉትን እነ አክሉሉ ሃብተወልድን እነ ራስ ቢትወደድ መኮንን እንዳልካቸውን ያፈራ' ኮ ምኒልክ ትምህርት ቤት ነው። ንጉሡስ ቢኾኑ የት ተማሩና።

ምናልባት የቁጭታቸው ምንጭ እርሳቸው በተማሩበት የምዕራቡ የጥራት ከፍታ ልክ አለመኾኑ ይኾን? ለነገሩ እንኳንም ተቆጩ። ይሄ ቁጭት እኮ ነው ተፈሪ መኰንን ትምህርት ቤትን ከምኒልክ የላቀ ለማድረግ ያነሳሳቸው።

ደግነቱ ሐኪም ወርቅነህ እና አልጋ ወራሹ ሽርክ ነበሩ፤ በትምህርት ፍልስፍናቸው ስምም ናቸው።

የሁለቱ መቀናጀት ተፈሪ መኰንን ከፈር ቀዳጁ ዳግማዊ ምኒልክ ትምህርት ቤት ይልቅ ብዙ የተማረ እንዲያፈራ፤ ብዙ ርቀት እንዲሄድ አስችሎታል።

ለዘመናዊት ኢትዮጵያ እንደዚህ ትምህርት ቤት አስተዋጽኦ አለው የሚባል አንዳችም ተቋም የለም፤ ኋላ ከመጣው የቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ዩኒቨርስቲ ኮሌጅ በስተቀር። እሱንም ቢኾን ያዋለዱት የተፈሪ ትምህርት ቤት ካናዳዊ መምህራን መኾናቸውን ልብ ይሏል።

ሐርቫርድ የገቡት የተፈሪ መኰንን ልጆች

ሐኪም ወርቅነህ በጃንሆይ እርዳታ ምርጥ ተማሪዎችን ስኮላርሺፕ እንዲያገኙ ይጥሩ ነበር። ያኔ ገና ዩኒቨርስቲ ኮሌጅ በአገሪቱ የለማ።

ተማሪዎቹ 2ኛ ደረጃ ጨርሰው ቁጭ ይበሉ? ጭንቅ ሆነ።

ሐኪም ወርቅነህ ይህን ለማሳካት ያልረገጡት ምድር አልነበረም። መጀመሪያ ከተፈሪ የተመረቁ 12 ተማሪዎች ውጭ አገር ተላኩ።

6 ፈረንሳይ፣ 6 ሊባኖስ። በሊባኖስ የአሜሪካን ዩኒቨርስቲ የሚባል ድንቅ ኮሌጅ አለ።

የሚገርመው እነዚህ ተማሪዎች የኪስ ገንዘባቸውን የሚያገኙት ከጃንሆይ ኪስ ነበር። በኋላ ነው ወጪው ከትምህርት ሚኒስቴር የሆነው።

በእንሰሳት ሕክምና ምናልባትም የመጀመርያው ኢትዮጵያዊ ዶ/ር ዮሐንስ እንግዳ ኒውዮርክ ነው የተማሩት።

ጃንሆይ ከኪሳቸው ከፍለው አሜሪካ ልከው ካስተማሯቸው መካከል ታላቁ የጥቁር መብት አቀንቃኝ መላኩ በያን ይገኝበታል።

መላኩ በያን ማለት እኮ የማርከስ ጋርቬይ ወዳጅና የመጀመሪያው ኢትዮጵያዊ ሐኪም ነበር። (ሐኪም ወርቅነህን እንግሊዛዊ አድርገን ከቆጠርን ማለት ነው።) እሱ ግን ተፈሪ አልተማረም። መጀመርያ ሐረር፣ ከዚያ ሕንድ፣ ከዚያ አሜሪካ ሐዋርድ ነው የተማረው።

ይልቅ መኮንን ደስታ፣ ተፈሪ መኰንን ነው የተማሩት። መኮንን ደስታ ምናልባትም ሃርቫርድ ገብቶ ለመማር የመጀመሪያው ኢትዮጵያዊ ሳይኾኑ አይቀሩም።

ሕክምና ጀምረው በኋላ ወደ ሰው ዘር ጥናት ክፍል ዞሩ። ጃንሆይ ከስደት ከተመለሱ በኋላ ካቤኒያቸውን ሲያዋቅሩ መኮንን ደስታ የመጀመሪያው የትምህርት ሚኒስትር ነበሩ።

ከእርሳቸው በኋላ ለ20 ዓመት አካባቢ የትምህርት ሚኒስትር ራሳቸው ንጉሡ ነበሩ። ንጉሡ የትምህርት ጉዳይ የግል ጉዳያቸው አድርገው ነበር የሚወስዱት። ለዚያ ነው ለትምህርት ገንዘብ የማይሰስቱት። ለዚያ ነው ሚኒስትር እንኳ ለመሾም የሚሳሱት።

አንዳንድ መረጃዎች እንደሚያሳዩት ንጉሡ እንዲያ እንዳያደርጉ የመከሩ ነበሩ። ያስተማሯቸው ተማሪዎች ኋላ ለዙፋናቸው አደጋ እንደሚኾኑ ያስጠነቀቁ ባለሟሎችም ነበሩ።

የነዚህ ሰዎች ትንቢት መድረሱ ባይቀርም የንጉሡ የትምህርት ፍቅር ግን ጥልቅ ስለነበር በጄ አላሉም።

በርሳቸውና በሐኪም ወርቅነህ እርዳታ በአውሮፓ እና በአሜሪካ ስመ ጥር ዩኒቨርስቲዎች ገብተው የተማሩ የተፈሪ መኰንን ተማሪ ቤት 'ፍሬዎች' ቁጥር ሥፍር የለውም።

ክፍሌ ወዳጆ እና ሙሉጌታ ወዳጆ

ሐርቫርድ ከገቡት የተፈሪ ልጆች አንዱ ዶ/ር ሙሉጌታ ወዳጆ ናቸው።

ከሐርቫርድ በኋላ በዝነኛው ኮሎምቢያ ዩኒቨርስቲ ተምረዋል። እሳቸው ከሐርቫርድ የተመረቁት በአውሮፓውያኑ 1957 ነበር።

"የኔም ሆነ የእኩዮቼ የከፍተኛ ትምህርት ወጪ የተሸፈነልን በጃንሆይ ነበር" ሲሉ ለልጃቸው ለዶ/ር ፈላስፋ ወዳጆ ነግረውታል።

በሜሪላንድ ሥመ ጥር የአጥንት ካንሰር ልዩ ሐኪም የኾነው ዶ/ር ፈላስፋ ሙሉጌታ የአባቱን የዶ/ር ሙሉጌታ ወዳጆን የተፈሪ ትምህርት ቤት ትዝታ ዘለግ ላለ ጊዜ ቃለ መጠይቅ በማድረግ በድምጽ ቀርጾ አስቀምጦታል።

በዚያ ቃለ ምልልስ አባቱ ዶ/ር ሙሉጌታ ወዳጆ አስገራሚ ትዝታቸውን በእንግሊዝኛ ቋንቋ ተርከውለታል።

ለምሳሌ ጃንሆይ ትምህርት ቤት ሲመጡ ብርቱካን፣ እንጆሬ እና ዓሣ ያመጡላቸው እንደነበር ተናግረዋል። ስለጃንሆይ የሚገርም የማስታወስ ችሎታም ለለጃቸው ተርከውለታል።

"...ጃንሆይ ነገር አይዘነጉም። ከወር በፊት እንደቀልድ የነገርናቸውን ነገር እኛ ተማሪዎች ጭራሽ ረስተነው ሳለ፣ እሳቸው ግን በወሩ አስታውሰው ይጠይቁን ነበር።"

ሞገስ አስገዶም እና አብረሃ ደቦጭ

በ1928 ጣሊያን ሲገባ ትምህርት ቆመ።

በስኮላርሺፕ ውጭ የሄዱ የተፈሪ መኰንን ተማሪዎች "ኧረ ጥራኝ ዱሩ" ብለው ከፓሪስ ወደ ቡልጋ እንዲሁም ወደ ወለጋ ጫካ ገቡ። ጥቁር አንበሳን መሠረቱ።

አንዳንዶቹ ነጭ ለባሽ፤ የውስጥ አርበኛ ኾኑ። ብዙዎቹ የተፈሪ ተማሪዎች ግን አለቁ። ያ ሁሉ የተደከመባቸው፣ አገሪቱን ከድንቁርና ያወጣሉ የተባሉ ወጣቶች ጣሊያን ቀረጣጥፎ በላቸው።

ሞገስ አስገዶም እና አብረሃ ደቦጭ ተፈሪ መኰንን ነው የተማሩት። እዚያ የተማሩ ደግሞ፣ ምን እንደሚያስነኳቸው እንጃ፣ በአገር ፍቅድ የነደዱ ኾነው ነው የሚወጡት።

እነ ሞገስ አውቀው ለጣሊያን አደሩ። ዋናውን 'ሸይጣን' ለመግደል እያሴሩ ነበር፤ ግራዚያኒን።

አብረሃ ደቦጭ ጣሊያንኛ መቻሉ ከነ ግራዚያኒ ጋር አቀራረበው። እሱን ለመግደል አመቺ ጊዜ ጠበቀ። ከወዳጁ ሞገስ ጋር ተማከረ።

አብረሃና ሞገስ በእረፍት ቀን ከጣሊያን አለቆቻቸው እየተሰወሩ፣ ከአዲስ አበባ ወጣ እያሉ፣ ገለጣ ሜዳ ላይ ቦምብ አጣጣል ሁሉ ተለማመዱ።

ለወራት ያቀዱትን የካቲት 12 ተገበሩት። እነሱ የሠሩት ጀብዱ ግራዚያኒን ቢያቆስልም፣ ብዙ ጣጣ አስከተለ።

ባዲሳባ በሦስት ሌሊት 30 ሺህ ሰው ጭጭ።

ጣሊያን ጨከነ። ቤተሰብ ከልጆቹ ጋር ቤት ውስጥ እሳት እየሞቀ ከውጭ እሳት ተለቀቀበት።

የአዲስ አበባ ወጣት በትሬንታኳትሮ አስፋልት ላይ ተጨፈለቀ። በከተማዋ ደም እንደ ቀበና ወንዝ ፈሰሰ።አንዳንድ የጣሊያን ወታደሮች ሕዝብ መግደል ደክሟቸው የፋሺስት መንግሥትን የሥራ እረፍት ጠየቁ።

ደም አስክሯቸው፣ ክንዳቸው ቃታ በመሳብ ዝሎ ነበር። 30ሺህ ሰው መጨረስ ቀላል አልነበረም።

የሚገርመው የተፈሪ ተማሪ የነበሩት ፕ/ር አስራት አባታቸው አቶ ወልደየስ አልታዬ የተገደሉት በዚሁ ቀን ነበር፤ ከዚሁ ከተፈሪ መኰንን ተማሪ ቤት በወጡት በነ አብረሃ ደቦጭ በተቆሰቆሰ እሳት።

የደብረ ሊባኖስ ገዳም መነኮሳት አርበኛ ታስጠልላላችሁ ተብለው ተረሸኑ። ሁለቱ ጓደኛሞች፣ አብረሃ ደቦጭና ሞገስ አስገዶም፣ ተሳደው ሱዳን ድንበር ሲደርሱ ባልታወቁ ሰዎች ተገደሉ።

በዚህ ክፉ ዕለት ጃንሆይ አሜሪካ፣ እንግሊዝና ፈረንሳይ ልከው ካስተማሯቸው የመጀመርያዎቹ ውድ ተማሪዎች መሀል አያና ብሩ፣ ዮሐንስ ቦሩ፣ በሻ ወርድ ሀብተወልድ፣ ክፍሌ ነሲቡ ተገድለዋል። የሐኪም ወርቅነህ ውድ ልጆች ዮሴፍና ቤንጃሚንም አልቀሩም። ጆሴፍ አውሮፕላን አብራሪ ነበር። ጣሊያንን ለመዋጋት ነበር ከለንደን ወደ ኢትዮጵያ የገባው።

ብቻ ታሪኩ እንደ የ5 ዓመቱ የስቃይ ዘመን ረዥም ነው።

ጣሊያን ሲገባ እነሱን ያፈራው ተፈሪ መኰንን ተዘጋና ብዙም ሳይቆይ ተከፈተ።

ሲከፈት ግን የቅኝ ገዢ ልጆች ብቻ መማሪያ ኾነ። ጥቁር ወደዚያ ዝር እንዳይል ተባለ። ስሙም ‘ቪክተር ኢማኑኤል' ይሉት ኾነ።

ከአምስት ዓመት በኋላ ጣሊያን ሲወጣ እንግሊዝ ገባ። እንግሊዞች ተማሪ ቤቱን ማስተዳደር ጀመሩ።

እንግሊዞች ሲወጡ ጃንሆይ ደስ አላቸው። ልዝብ ቅኝ ገዥ ኾነው አስቸግረዋቸው ነበር። ግን ወዲያው ሐሳብ ገባቸው። ተማሪ ቤቱን ማን ያስተዳድረው?

ጃንሆይ በዚያ ወቅት ቅኝ ገዢ የሚባል ጥልት አድርገው ጠልተዋል።

ገለልተኛ አገር ፈለጉ። ካናዳን ወደዱ። በቫቲካንን ሊቃነ ጳጳሳትን አነጋግረው ከካናዳ ኢየሱሳውያን መነኮሳትን (Jesuits) በአስተማሪነት አስመጡ።

ከማስጠንቀቂያ ጋር ነው ታዲያ።

''አደራችሁን፣ ሃይማኖት መስበክ ብሎ ነገር የለም። 'አባ' ተብሎ መጠራት የለም። የሃይማኖት ካባ መልበስም የለም። ልጆቼን ቀለም ብቻ አጠጡልኝ'' አሉ።

ካናዳውያኑ ጨዋ ነበሩ፤ እንደተባሉት አደረጉ። ለረዥም ዘመን ካስተማሩ በኋላ በኢትዮጵያ ፍቅር ወደቁ። አንዳንዶቹ ኢትዮጵያ ኖረው ሞቱ።

ተወዳጁ መምህር ግን በኢትዮጵያ መቀበር እንደተመኘ ሳይሳካለት ቀረ። ማነው ይህ መምህር?

''ኢትዮጵያ ቅበሩኝ'' ካናዳውያን መነኮሳት

''አደራ ኢትዮጵያ ቅበሩኝ" ይሉ ከነበሩት የድሮ ካናዳዊ መምህራን መካከል ሚስተር ጋኞ ይገኝበታል።

የቀድሞ ተማሪዎች ሁሉ መቼም የማይረሱት ዝነኛው ሚስተር ጋኞ ለረዥም ጊዜ የትምህርት ቤቱ ዳይሬክተር ነበር። ድንገት ታመመና ለሕክምና ኬንያ ተወሰደ። በሳምንቱ ሞተ።

አስክሬኑ ኢትዮጵያ ሊመሰለስ አይችልም። ለምን?

በጄስዊቶች ሕግ አንድ 'አባት' አስክሬኑ ወደተናዘዘበት አገር የሚመለሰው በሞተበት አገር ጄስዊቶች ከሌሉ ብቻ ነው።

ለክፋቱ ኬንያ ጄስዊቶች አሉ። ጋኞ ኑዛዜው አልተፈጸመም። እዚህ ኬንያ ተቀበረ።

የሚስተር ጋኞ ወዳጅ በዚህ ባልደረባቸው ወጥቶ መቅረትና ኬንያ መቀበር ተንገበገበ። ''ጋⶉ ሕይወቱን ሙሉ ኢትዮጵያ ኖሮ እንዴት በኬንያ ይቀረበራል?'' ሲል አዘነ።

ይህ ሰው ሮናልድ ጄ ቱሬን (R. J Turenne) ይባላል። አደገኛ የጂኦግራፊ አስተማሪ ነበር።

ታላቁን የጂኦግራፊ ምሁር ፕ/ር መስፍን ወልደማሪያምን እጃቸውን ይዞ፣ ማስመሪያ ሰጥቶ ያስተማረ እሱ ነው።

ይህ ሰው 60 ዓመት በኢትዮጵያ ኖረ። ከዕለታት አንድ ቀን ዕድሜውን ሲቆጥር 99 ዓመት ሞልቶታል።

ከዚያ በፊት ግን ከአገሬ ኢትዯጵያ ወዴትም ንቅንቅ አልልም ብሎ አምርሯል።

የኾነ ቀን ግን በጣም ታመመ። ለተሻለ ሕክምና ኬንያ ሂድ ሲባል የጓደኛው የሚስተር ጋኞ ዕጣ ፈንታ ትዝ ብሎት አሻፈረኝ አለ።

በስንትና ስንት ጉትጎታ ለሕክምና ወደ እናት አገሩ ካናዳ ተወሰደ። እሱ እንኳ እናት አገሬ የሚላት ኢትዮጵያን ነበር።

ብቻ ታሪኩ ረዥም ነው። በመጨረሻ በካናዳ 'መቄዶንያ' ገባ። የአረጋዊያን እንክብካቤ ማዕከል እንደማለት። የድሮ ተማሪዎቹ በየዓመቱ እየሄዱ ይጠይቁት ነበር። ምክንያቱም ይወዱታላ።

ከ2 ዓመት በፊት ሊጠይቁት ሲሄዱ 99 ዓመት አልፎታል። መቶ ሊደፍን 4 ወር ገደማ ብቻ ነበር የቀረው።

''ጋሽ ቱሬን፤ ልደትህን ከተፈሪ መኰንን 100 ዓመት ጋር እናከብርልሃለን" አሉት፣ የቀድሞ የተፈሪ ተማሪዎች ኅብረት የቦርድ ሰብሳቢ ዶ/ር ብሥራትና ጓደኞቹ።

ቱሬ ግን በሚንቀጠቀጥ ድምጽ "አይመስለኝም፤ እኔ ቀድሜ እሞታለሁ" አላቸው።

''ተው አትሞትም እንደሱ አትበል!'' አሉት።

እንደፈራው ሞተ።

ነፍስ ኄር!!