“አፈረሱት አሉ ውቤ በረሃን. . .”

የፊታውራሪ አጥናፍሰገድ ቤት መፍረስ ለዚህ ዘገባ እንደ መነሻ ሆነ እንጂ ባለፉት ዓመታት በአዲስ አበባ በቅርስነት ተመዝግበው የነበሩ እንዲሁም ሌሎችም ታሪካዊ ሕንጻዎች፣ ቤቶች እና ሰፈሮች እንደ ዋዛ አፈር ለብሰዋል።

በምትካቸው ሰማይ ጠቀስ ፎቆች ሊቆሙ አፈራቸው እየተማሰ ነው፤ ቀን ከሌት። ጥድፊያው ነጠላ ለመዘቅዘቅ ጊዜ አይሰጥም።

ቅርስ ናቸው ወይስ ቅርስ አይደሉም? የሚለውም ውዝግብ ቀጥሏል።

ቅርስ ተብለው ከተመዘገቡ በኋላ፣ ‘ቅርስ አይደሉም’ የተባሉ አሉ። በቅርስ ጥበቃ እና ኪነ ሕንጻ ባለሙያዎች ትግል ከመፍረስ የዳኑም አሉ። ለጊዜው ድነው ኋላ ላይ የፈረሱም ይጠቀሳሉ።

ለምሳሌ፣ በቀዳማዊ ኃይለሥላሴ ዘመን በጀርመናዊው ፋርማሲስት ኩርት ሂልደንበርድት የተመሠረተው አንበሳ ፋርማሲ በአዲስ አበባ ከመጀመሪያዎቹ የመድኃኒት መደብሮች አንዱ ሲሆን፣ በከፊል ፈረሳ ተጀምሮ በኢትዮጵያውያን የኪነ ሕንጻና ቅርስ ጥበቃ ባለሙያዎች እንዲሁም በጀርመን ዲፕሎማቶች ርብርብ በግማሽ ተርፏል።

የኢየሩሳሌም መታሰቢያ ድርጅት ሕንጻ በሚል የሚታወቀው ገብረወልድ ሕንጻ በኮሪደር ልማት ከፈረሱ ቅርሶች አንዱ ነው።

ሕንጻው በፀሐፌ ትዕዛዝ ገብረወልድ እንግዳወርቅ በ1940ዎቹ አካባቢ የተገነባ እና ከመጀመሪያዎቹ  የአዲስ አበባ ‘ሰማይ ጠቀስ’ ፎቆች መካከል አንዱ ነው። በመስታወት ከተሠሩ የመጀመሪያዎቹ ሕንጻዎች አንዱ እንደነበረም ባለሙያዎች ይናገራሉ።

አዲስ አበባ ውስጥ በዋናነት ከኮሪደር ልማት ጋር በተያያዘ ከፈረሱ ነባር የከተማዋ ማሳያ ከሆኑ ታሪካዊ እና ቅርስ ከሚባሉ መካከል የተወሰኑትን በበይነ መረብ ካርታ እንደሚከተለው ሰንደናል።

መነሻ የሆነን ጀርመናዊው የኪነ ሕንፃ ባለሙያና ተመራማሪ ፒት ኒደር ‘The Addis Ababa House: A Typological Analysis of Urban Heritage in Ethiopia, 1886–1936’ በሚል ላዘጋጀው መጽሐፍ ያሰናዳው በአዲስ አበባ በቅርስነት የተመዘገቡ ቤቶችና ሕንጻዎች ስብስብ የሆነ የበይነ መረብ ካርታ ነው።

እነዚህ ሥፍራዎች በአዲስ አበባ የኪነ ሕንጻ ታሪክ ስመ ጥር ከመሆናቸውም ባሻገር የኪነ ሕንጻ፣ የቅርስ ጥበቃ እና የታሪክ ባለሙያዎች የከተማዋ መሠረት ብለው የሚገልጿቸው ናቸው።

ቢቢሲ ያነጋገራቸው የኪነ ሕንጻ ባለሙያዎች እንደሚሉት ፈረሳ በሚካሄድባቸው ታሪካዊ አካባቢዎች ፎቶ ማንሳት ወይም ተንቀሳቃሽ ምሥል መቅረጽ የተከለከለባቸው አጋጣሚዎች ብዙ ናቸው። ይህም ስነዳ እንዳይከናወን እንቅፋት ሆኗል።

ምሥሎች እንዲሰረዙ በፀጥታ ኃይሎች የተገደዱ እና ለቀናት እስራት የተዳረጉ ባለሙያዎች እንዳሉም ቢቢሲ ለማወቅ ችሏል።

በጉዳዩ ላይ በአደባባይ በመናገር እና ቅርሶች እንዲጠበቁ ንቅናቄ በማድረግ የሚታወቁ የኪነ ሕንጻ ባለሙያዎች እንዲሁም የታሪክ ምሁራን “ጉዳዩ ስሱ ሆኗል” በሚል እና ሊደርስባቸው የሚችለውን ጫና በመፍራት በይፋ አስተያየት ከመስጠት ሲቆጠቡ ይታያል።

ነዋሪዎችም ስለ ጉዳዩ ሲናገሩ በተስፋ መቁረጥ ውስጥ ሆነው ነው።

ቢቢሲ ያነጋገራት ካዛንቺስ አካባቢ ተወልዳ ያደገች ነዋሪ “ድንገት የማላውቀው ቦታ የተጣልኩ ያህል ነው የሚሰማኝ” ስትል የሰፈሯን 'ለውጥ' ትገልጻለች።

“ብዙ ትዝታዎቼ ያሉባቸው አካባቢዎችን ድንገት ማጣት ልቤን ሰብሮታል። ወደ ፒያሳ፣ አራት ኪሎ እና ስድስት ኪሎ መሄድ በጣም ነው የሚከብደኝ። በወጣትነቴ ቆንጆ ጊዜ ያሳለፍኩባቸውን ቦታዎች ለልጆቼ ማሳየት እፈልግ ነበር። አሁን ግን የማላውቃት ከተማ ውስጥ እንደምኖር ይሰማኛል” ትላለች።

ፊንፊኔ አዳራሽ፣ የቀኝ አዝማች መኰንን እንዳልካቸው ቤት እና የልጅ ኢያሱ መኖሪያ ቤትም በቅርስ ጥበቃ ጥሩ ምሳሌዎች ናቸው።

በግለሰቦች ተነሳሽነት ጥገና ከተደረገላቸው ቅርሶች መካከል ሞዴል ሊያ ከበደ፣ የአያሌው ብሩን መኖሪያ ቤት ማሳደሷ ይጠቀሳል።

በአዲስ አበባ በቅርስነት የተመዘገቡ ሌሎች ቤቶችን ወይም ሕንጻዎችን ከላይ እንደተጠቀሱት ምሳሌዎች አዘምኖ ጥቅም ላይ ማዋል ለምን አልተቻለም? የሚለው የበርካታ ነዋሪዎች እና ባለሙያዎች ጥያቄ ነው።

‘አዲስ አበባ ስታይል’

አዲስ አበባ ከተቆረቆረች 137 ዓመት ደፍናለች።

የትኞቹን አካባቢዎች ታሪካዊ ወይም የቅርስ መገኛ ልንላቸው እንችላለን? የሚለውን ስንመለከት ከሚጠቀሱ መካከል ፒያሳ፣ አራት ኪሎ እና ካዛንቺስን ማንሳት ይቻላል።

ከተማዋ በመዲናነት የአገሪቱ ማዕከል ስትሆን በዐፄ ምኒሊክ ግቢ (ታላቁ ቤተ መንግሥት) ዙርያ የተሠሩ የክፍለ አገር አስተዳዳሪዎች፣ የራሶች፣ የደጅ አዝማቾች እና ሌሎችም መኳንንት ቤቶች በታሪካዊነት ይጠቀሳሉ።

አራዳ የንግድ ማዕከል የተገነባበት ጥንታዊው ቅዱስ ጊዮርጊስ ቤተ ክርስቲያን እና አካባቢው በአዲስ አበባ ኪነ ሕንጻ እንደ አንድ ምዕራፍ ይጠቀሳል።

የአዲስ አበባ ኪነ ሕንጻ ሌላ አካፋይ የታሪክ ክስተት አምስቱ የጣሊያን አገዛዝ ዓመታት (ከ1928-1933 ዓ.ም.) እንዲሁም ከኢትዮጵያ ድል በኋላ ያሉት ዓመታት ናቸው።

የኢዮቤልዩ ቤተ መንግሥት መገንባት፣ ከ1950ዎቹ ወዲህ ደግሞ የአፍሪካ አዳራሽ፣ የውጭ ጉዳይ ሚኒስቴር እና ማዘጋጃ ቤትን ጨምሮ ሌሎችም የአዲስ አበባ መለያ የሆኑ ኪነ ሕንጻዎች ግንባታ የከተማዋ ታሪክ አካል ናቸው።

“በከተማ መካከል ያሉ የታሪክ መዛግብት”

ዘላቂነት ያለው ኪነ ሕንጻ ባለሙያ የሆነው ናሆም ተክሉ እንደሚለው፣ ታሪካዊ ሕንጻዎች እና የከተማ ሥፍራዎች “ከዛሬ እና ከነገ የከተማ ገጽታዎች እንዲሁም መልኮች ጋር ተናበው የትላንትን ትውስታ እና ፋይዳ የምንቃኝባቸው የከተማ ታሪክ እና የከተሜነትን ማንበቢያ መነጽሮች” ናቸው።

“በከተማ መካከል ያሉ የታሪክ መዛግብት” የሚላቸው እነዚህ አካባቢዎች ከታሪክ ባሻገር ከከተማው ነዋሪዎች የዕለት ከዕለት ሕይወት ጋርም የጠበቀ ቁርኝት አላቸው።

ይህ የጠበቀ ቁርኝት ከአካላዊ መስተጋብር በጠለቀ መንገድ ከከተማ ነዋሪነት ዕሴት ጋር አብሮ የሚያድግ መሆኑን በመጥቀስም፣ እነዚህን ታሪካዊ ሕንጻዎች እና የከተማ ሥፍራዎችን “ከተገቢው የመከተም ሒደት ውጪ ማፍረስ ታሪክን እንደማፍረስ እንዲሁም የትላንት አሻራዎችን እንደማጥፋት ይቆጠራል” ይላል።

የእነዚህ ቅርሶች እና ታሪካዊ ሥፍራዎች መፍረስ የከተማ ማንነት ቀውስ (Urban Identity Crisis) እንደሚያስከትል ናሆም ይናገራል።

“የሕንጻዎቹን እና የሥፍራዎቹን አሻራ በማጥፋት ከተሞች ሊኖራቸው የሚገባውን የጊዜ ውክልና እና የተማከለ መስተጋብር ያዛባል” ሲልም ያክላል። ይህም በከተማው ነዋሪዎች ዘንድ ያለውን የእኔነት ስሜት ይሸረሽራል።

የቅርሶች ‘የመኖር መብት’

የተባበሩት መንግሥታት የትምህርት፣ ሳይንስ እና ባህል ተቋም (ዩኔስኮ) ኢትዮጵያ እአአ በ1977 የፈረመችው እና 195 አገራት የተስማሙበት ‘World Heritage Convention’ ላይ ቅርሶችን “የትናንት አሻራ፣ ለዛሬ መኖሪያ እና ወደነገ የምናሻግረው አይተኬ የሕይወት ምንጭ” ሲል ይገልጻቸዋል። ቅርሶች “የመኖር መብት አላቸው” ሲልም ከለላ ይሰጣቸዋል።

በኢትዮጵያ ስለ ቅርስ ጥናት እና አጠባበቅ የወጣው አዋጅ ቁጥር 209/1992 ላይ “ተተኪው ትውልድ ስለ ማንነቱ መገለጫ ለሆነው ታሪኩ እና ባህሉ ጥልቅ እና ሰፊ ግንባዜ ይበልጥ እንዲኖረው ቅርስ ከፍተኛ ሚና ስለሚጫወት ቅርስን መንከባከብ እና መጠበቅ የእያንዳንዱ ዜጋ፣ የኅብረተሰቡ እንዲሁም የመንግሥት ግዴታ” መሆኑን በግልጽ ያስቀምጣል። 

የኪነ ሕንጻ እና ቅርስ ጥበቃ ባለሙያዎች ግን ይህ መርኅ መጣሱን ይናገራሉ።

የኢትዮጵያ ቅርስ ባለአደራ ማኅበር ዋና ሥራ አስኪያጅ አቶ መቆያ ማሞ ለሪፖርተር ጋዜጣ “መንግሥት ቅርስን በተመለከተ ያወጣው አዋጅ፣ እንዲሁም መመሪያ አለ፡፡ ያንን ተከትሎ ሄዶ ይሄ ቅርስ ነው ብሎ ከመዘገበ በኋላ ቅርሱን ላለማፍረስ እስከመጨረሻው ጥግ መሄድ አለበት” ሲሉ ተናግረዋል።

“ለግንባታ ቅርስ የሆነውን ማፍረስ ነው የሚቀለው ወይስ ሌላ ቦታ መፈለግ? . . . ቅርሶች ዕጣ ፈንታቸው አደጋ ላይ እንዳይወድቅ መንግሥት ዕውቅና ለሰጠው የቅርስ አዋጅ ተገዢ መሆን አለበት” በማለትም አክለዋል።

የኢትዮጵያ ቅርስ ጥበቃ ባለሥልጣን ዋና ዳይሬክተር አቶ አበባው አያሌው፣ ከኮሪደር ልማት ጋር በተያያዘ የሚፈርሱ ቤቶች በአብዛኛው “የቅርስነት መስፈርትን የማያሟሉ” ናቸው ያሉ ሲሆን፣ “90 ዓመት ከሞላው ሕንጻ ይልቅ ቅድሚያ የሚሰጠው ለ200 ሺህ ሰዎች የሚሆን የልማት ሥራ ነው” ማለታቸውም በመገናኛ ብዙኃን ተዘግቦ ብዙ አነጋግሯል።

ቅርስ የቱ ነው?

ቅርሶች የትኞቹ ናቸው? አዳዲስ ግንባታዎች ሲካሄዱ ጠብቆ ማቆየት የሚያስፈልገው የትኞቹን ነው? የሚለው ክርክር ከግንባታ እና ከፈረሳ ጋር በተያያዘ ይነሳል።

የቅርስ ጥበቃ ባለሙያዎች እንደሚያስረዱት፣ አንድን ሕንጻ ወይም ሥፍራ ቅርስ ለማለት ዕድሜው (በአንዳንድ ሁኔታዎች ዓመታት ማስቆጠር ብቻ ሳይሆን በቦታው ምን ተከናወነ? የሚለው ይታያል)፣ በቦታው እና በአካባቢው እነማን ኖሩ? ምን ተፈጸመ? ኪነ ሕንጻውስ ምን ዓይነት ነው? የሚሉት ሊታዩ ይችላሉ።

ልዩ ኪነ ሕንጻ ያለው መሆኑ (ለምሳሌ በአንድ ወቅት ረዥሙ ሕንጻ ሊሆን ይችላል)፣ በታሪክ ውስጥ ያለው ሚና፣ ትልልቅ ታሪካዊ ሁነቶች የተከናወኑበት መሆኑም ይጠቀሳሉ።

ቢቢሲ ያነጋገረው ስሙ እንዳይጠቀስ የጠየቀ የኪነ ሕንጻ እና የከተማ ፕላን ባለሙያ፣ የቅርስ ጥናት እና ጥበቃ ባለሥልጣን መስፈርትን ማሟላት ከግምት ውስጥ ከሚገቡ መካከል አንዱ መሆኑን ይገልጻል። ባለሙያዎች አስተያየት ሳይጠየቁ እና ማኅበረሰቡ ሐሳቡን እንዲገልጽ ዕድል ሳይሰጠው ወደ ማፍረስ መገባቱን ይነቅፋል።

በአዲስ አበባ ቅርስ መሆናቸው በባለሥልጣኑ የተረጋገጡም ጭምር ከመፍረስ አልዳኑም።

የወራት ዕድሜ የተሰጣቸው አካባቢዎች በቀናት ውስጥ አንዳንዴም በአንድ ጀንበር እንደሚፈርሱ ያነጋገርናቸው ባለሙያዎች እና ነዋሪዎች ይገልጻሉ።

የከተሞች አዳዲስ ግንባታ ወይም ቀድሞ የነበረን ይዞታ አፍርሶ አዲስ መገንባት በየትኛውም አገር የሚከናወን ቢሆንም፣ በኢትዮጵያ ያለው “ኃላፊነት በጎደለው መንገድ ማፍረስ፣ የታሪክ ስነዳ ሳይደረግ ማፍረስ፣ ታሪኩ ቢኖርም ባይኖርም ግድ አለመኖር ነው” ሲል የኪነ ሕንጻ እና የከተማ ፕላን ባለሙያው ያስረዳል።

ሕንጻዎቹ ሲፈርሱ የተሠሩበት ግብዐት እንኳን “ለታሪክ መማሪያ እንዳይተርፍ ተደርጎ” ነው ሲልም ያክላል።

መፍረሳቸው ለምን ያሳስበናል?

ስሙ እንዳይጠቀስ የጠየቀው የኪነ ሕንጻ እና የከተማ ፕላን ባለሙያ አዲስ አበባ ‘ኢንዲጂንየስ የአፍሪካ መዲና’ የምትባለው “በራሷ መንገድ የተሠራች” ስለሆነ ነው ይላል።

ይህንን ‘ልዩ ቀለም’ የሚያሳዩ ቅርሶች እና ታሪካዊ ሥፍራዎች ሲፈርሱ “ባህልን፣ ወግን፣ ስሜትን እና መንፈስን ቆርጦ እንደመጣል ነው” ሲል ይገልጻል።

‘ቅርስ ጥበቃ እና የከተማ እድገት አይጣሉም’

ከታሪካዊ ሥፍራዎች እና ቅርሶች ጥበቃ ጎን ለጎን የሚነሳው ነጥብ የስነዳ ጉዳይ ነው።

ታሪካዊ ሥፍራዎችን በምሥል እንዲሁም በሦስት አውታር ምሥል (3ዲ) ከሚሰንዱ የኪነ ሕንጻ ባለሙያዎች ስብስብ መካከል ግምጃ አርክ-ሃይቭ አንዱ ነው።

በግምጃ አርክ-ሃይቭ ውስጥ የሚሠራው እና ለቢቢሲ አስተያየቱን የሰጠው የኪነ ሕንጻ ባለሙያ፣ በስነዳ ካካተቷቸው መካከል የሐኪም ወርቅነህ እና የፊታውራሪ አጥናፍሰገድን ቤቶች ይጠቅሳል።

የቤቶቹን የቀደመ ይዞታ የሚያሳይ የምሥል ክምችት በድረ ገጻቸው ይገኛል። የአዲስ አበባ ኪነ ሕንጻ ስልት ልዩ ገጽታዎች የሆኑ የቤቶቹን ክፍሎችም አካተዋል።

የኢትዮጵያን ቀደምት የግንባታ ስልት ዘመናዊ ግንባታ ውስጥ ለማዋሀድ እና ለዓለም ለማስተዋወቅ በሚል የስነዳ ሥራውን የጀመሩት ከአንድ ዓመት በፊት ነው።

“እኛን የሚመስል ነገር እንዲሠራ ማድረግ ነው ያነሳሳን” ይላል ባለሙያው።

መስኮቶች፣ በሮች እና የእጅ መደገፊያዎችን ጨምሮ የሕንጻዎችን የሦስት አውታር ምሥል ሰንደው ያስቀምጣሉ።

“ሁሌም ዲዛይን ስናደርግ መጀመሪያ ዐውዱን እንመለከታለን። አዲስ አበባ ውስጥ የምንሠራቸው ዲዛይኖች የአዲስ አበባ ‘ኤለመንት’ ቢኖራቸው ትርጉም ይሰጣሉ” ሲል የኪነ ሕንጻ ባለሙያው ያስረዳል።

ቀደምት ሕንጻዎች እና ቤቶች ሲፈርሱ ይህ የአዲስ አበባ የሚባለው የኪነ ሕንጻ ዘዬም አብሯቸው ይከስማል።

የአዲስ አበባ የሚባሉ የዲዛይን ይዘቶች ሲጠፉ “የእኛ የምንላቸው የዲዛይን ዓይነቶችን እያጣን እንመጣለን” ይላል ባለሙያው።

ቅርስ ላይ የሚገኙ የዲዛይን ዓይነቶችን “ከቴክኖሎጂ ጋር አንድ እርምጃ ወደፊት በመውሰድ ልንጠቀምባቸው ይገባል” ሲልም ያስረዳል።

እነዚህን የአዲስ አበባ የኪነ ሕንጻ ዘዬዎች መውሰድ የሚቻለው ከቅርሶች ላይ መሆኑን በማስረገጥ “እነሱን ማጣት ማጣቀሻ ማጣት ነው” በማለት ጥፋቱ ቀላል እንዳልሆነ አመልክቷል።

አዳዲስ ግንባታዎች ከከተማዋ የኪነ ሕንጻ ታሪክ እየራቁ በሄዱ ቁጥር ‘የእንግዳነት’ ስሜት እንደሚፈጠር ያነጋገርናቸው ባለሙያዎች ይስማሙበታል።

የግምጃ አርክ-ሃይቭ የኪነ ሕንጻ ባለሙያም “ከሕንጻዎቹ ጋር የምናስተሳስራቸው ትዝታዎችን ማጣት ይጎዳናል። ራሳችንን የምናገኘው እንግዳ ቦታ ውስጥ ይሆናል” ይላል።

‘ቅርሶች ከዘመኑ ዘመናዊነትን ያጎላሉ እንጂ ወደኋላ አይጎትቱም’

የአዲስ አበባን ኪነ ሕንጻ የተለየ ከሚያደርጉት መካከል ጣሪያ የሚያስውቡ ጉልላቶች እና የደረጃ እጅ መደገፊያዎች አሠራር እንዲሁም የድንጋይ ግንባታዎች ይጠቀሳሉ።

አንድነት ፓርክ ውስጥ የሚገኘው እንቁላል ቤት እና ፒያሳ ያለው ፖስታ ቤት ለዚህ ጥሩ ማሳያ ናቸው።

በአካባቢው በተለይም በአርመናውያን የኪነ ሕንጻ ባለሙያዎች የተገነቡ ሕንጻዎች እንደ አካባቢው ‘መለያ’ ይወሰዱ ነበር።

ከታሪክ አንጻር ሲታይም አዲስ አበባ “ለአርመናውያንም ቤት እንደነበረች” የሚያሳዩ ሕንጻዎች ሲል ባለሙያው ይገልጻቸዋል።

“ቅርሶች ሲጠበቁ የአንድን ዘመን ሥልጣኔ ይገልጻሉ። በተለያዩ አገራት እንዲህ ያሉ አካባቢዎችን ሄደን እንጎበኛለን” ይላል።

የትኛውም ከተማ በሚያልፍበት ለውጥ ውስጥ ግንባታ ሲካሄድ ቅርሶችን ጠብቆ ከማቆየት ሂደት ጋር ማጣጣም እንደሚቻል የኪነ ሕንጻ እና የቅርስ ጥበቃ ባለሙያዎች ይናገራሉ።

የግምጃ አርክ-ሃይቭ የኪነ ሕንጻ ባለሙያም “ቅርስ ጥበቃ ከከተሜነት ጋር ጎን ለጎን መሄድ ይችላል። ቅርሶች ከዘመኑ ዘመናዊነትን ያጎላሉ እንጂ ወደኋላ አይጎትቱም” ሲል ሐሳቡን ያጠናክራል።  

በከተማ መስፋፋት እና ፈጣን እድገት ውስጥ ሕንጻዎች ቀድሞ የነበራቸውን ጥቅም ይዘው መቀጠል ካልቻሉ በአዲስ መንገድ አገልግሎት ላይ እንዲውሉ ማድረግ የሚቻልበት አሠራር አለ።

በእንግሊዝኛው Adaptive Reuse የሚባለው መንገድ ጥንታዊ ሥፍራዎች በዘመነኛ አሠራር አማካይነት በድጋሚ ጥቅም ላይ እንዲውሉ የማድረግ መንገድ ነው።

“ቅርስ በገንዘብ አይተመንም”

በጀርመን ኑረምበርግ ከተማ በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት 90 በመቶ የሚሆኑ ሕንጻዎች በቦምብ ወድመዋል።

ይህንን ታሪካዊ ሥፍራ መልሶ ለመገንባት 20 ዓመታት ገደማ ወስዷል።

“ውድ ነው። ብዙ ሥራ አለው። ግን መልሰው እንደነበር አድርገው ገነቡት። የፈረሱት ተሰንደው ተቀምጠው ነበር” ይላል ክንፈሚካኤል።

በአዲስ አበባ ቅርሶች እና ታሪካዊ ሥፍራች አይፍረሱ ማለት ‘ፀረ ልማት’፣ ‘የድሮ ሥርዓት ናፋቂ’ የሚያስብል መሆኑን ባለሙያው ይናገራል።

“ቅርስ ምንም ዓይነት ፖለቲካዊ አንድምታ ያለው ነገር አይደለም። ቅርስ ታሪክ ነው። እኛ አገር ነው የፖለቲካ አጀንዳ የሚሆነው” ይላል።

ማኅበረሰቡ ስለእነዚህ ታሪካዊ ሥፍራዎች ምን እንደሚያስብ መጠየቅን እና ያሉበትን ሁኔታ በአግባቡ በምሥል እና በተንቀሳቃሽ ምሥል ሰንዶ ማስቀመጥን ባለሙያዎች ይመክራሉ።

ምናልባት እንደ ጀርመኗ ኑረንበርግ የአዲስ አበባን ቀደምት የከተማ ማዕከል መልሶ መገንባት ይቻል ይሆን?  በሚል ለቀረበለት ጥያቄ “ስነዳ ቢደረግ እንደ አንድ የግንባታ ስልት መልሶ መሥራት ይቻላል” ሲል ክንፈሚካኤል መልሷል።

“ሰፈሬ አልመስል አለኝ. . . አልቅስ አልቅስ አለኝ”

የኪነ ሕንጻ ባለሙያው ክንፈሚካኤል ከጀርመን ወደ አዲስ አበባ ሲመለስ ቀድሞ የሚያውቃቸውን ታሪካዊ ሥፍራዎች በነበሩበት ሲያጣቸው የተሰማውን እንዲህ ይገልጻል።

“. . . አራዳ አካባቢ ነው ተወልጄ ያደግኩት። ረዥም ጊዜ ቆይቼ ስመለስ የማውቀው ነገር የለም። ሳየው የማስታውሰው ነገር የለም። አልቅስ አልቅስ ነው ያለኝ። በታሪክ የሚታወቁ ቤቶች ሲነሱ፣ ያሳለፍነው ልጅነት፣ በየቀኑ ትምህርት ቤት ስንሄድ የነበረው ስሜት፣ የተዋወቅናቸው ሰዎች ትዝታዎች. . . ይጠፋሉ።

“መጻሕፍት የተጻፈላቸው ሰፈሮች ነበሩ። እነዚህን ማጣት ያማል። ወደእዛ አካባቢ አትሂድ አትሂድ ነው የሚለኝ። ሰፈሬም አልመስል አለኝ። እዛ ተወልጄ ያደግኩኝ አልመስል አለኝ። ትልቅ ውድመት ነው። የማይተካ ታሪክ ማጣት ያማል።”

ቅርሶችን ማጣትን ከኪነ ሕንጻ ባሻገር ከታሪክ ክፍተት አንጻር ያየዋ���። አዲስ አበባ ከቀደምት ማንነቷ ጋር ያላትን ግንኙነት እንደመስበር ነው። በዚህ ውስጥም ታሪክ፣ ባህል እና ማኅበረሰባዊ ዳራ ይሸረሸራሉ። ቀጣዩ ትውልድ ወደኋላ መለስ ብሎ የሚያየው መነሻ ያጣል።

“ኤልኢዲ መብራት እና የብሎኬት ፎቅ ብዙ ከተማ አለ። ያውም በተሻለ እና በተሟላ ሁኔታ። ይሄ አያስደንቅም። ዱባይን ‘ኮፒ ፔስት’ ማድረግ ምን ዋጋ አለው? የሚመጣው ትውልድ እነዚህን ሕንጻዎች አይቶ ምንድን ነው የሚማረው?“ ሲል ክንፈሚካኤል ይጠይቃል።

‘ባይተዋር ከተማ’

ቢቢሲ ያነጋገራት ካዛንችስ አካባቢ ተወልዳ ያደገችው ነዋሪ እንደምትለው፣ በአዲስ አበባ አረንጓዴ ቦታዎች ወይም ሌሎችም ዓይነት የከተማ ሥፍራዎች መገንባታቸውን “ማንም አይጠላም”።

“የእኔ ጥያቄ መናፈሻዎችን ለመገንባት ለምን የምንወዳቸውን ታሪካዊ ሰፈሮች እናጣለን ነው? መንገዱም ይስፋ፤ የሳይክል መንገድም ይገንባ፤ ዛፎችም ይተከሉ፤ እነዚህን ሁሉ ለማድረግ ለምን ታሪካዊ ቦታ ይፈርሳል? የሚለው ነው የማይገባኝ” ትላለች።

የእሷ እና የ��ድሜ እኩዮቿ ትውስታዎች ያሉባቸውን አካባቢዎች ማጣት ያሳዝናታል። “እኛ እየሆነ ባለው ነገር ካዘንን፣ ታዲያ ግንባታው ለማን ነው?” ስትል ትጠይቃለች።

የማኅበራዊ ሳይንስ ባለሙያው ዮርዳኖስ አልማዝ ሰይፉም የነዋሪዋን አስተያየት ይጋራል።

“የሰው ልጅ በትዝታ ውስጥ የሚኖር ፍጡር ነው። ከትዝታ መላቀቅ አይችልም። ያደግንበት ከተማ፣ ትዝታችን ያለበት ቦታ ፈርሶ የተተካውን አረንጓዴ መናፈሻና ተወዛዋዥ ውሃ እናደንቃለን፤ ግን ውበቱ የደመና ግላጭ ነው። ዕድሜ አይኖረውም። ምክንያቱም ውስጡ ትዝታ ስለሌለ” ሲል ነው ስሜቱን የሚገልጸው።

‘ባይተዋር ከተማ’

ቢቢሲ ያነጋገራት ካዛንችስ አካባቢ ተወልዳ ያደገችው ነዋሪ እንደምትለው፣ በአዲስ አበባ አረንጓዴ ቦታዎች ወይም ሌሎችም ዓይነት የከተማ ሥፍራዎች መገንባታቸውን “ማንም አይጠላም”።

“የእኔ ጥያቄ መናፈሻዎችን ለመገንባት ለምን የምንወዳቸውን ታሪካዊ ሰፈሮች እናጣለን ነው? መንገዱም ይስፋ፤ የሳይክል መንገድም ይገንባ፤ ዛፎችም ይተከሉ፤ እነዚህን ሁሉ ለማድረግ ለምን ታሪካዊ ቦታ ይፈርሳል? የሚለው ነው የማይገባኝ” ትላለች።

የእሷ እና የዕድሜ እኩዮቿ ትውስታዎች ያሉባቸውን አካባቢዎች ማጣት ያሳዝናታል። “እኛ እየሆነ ባለው ነገር ካዘንን፣ ታዲያ ግንባታው ለማን ነው?” ስትል ትጠይቃለች።

የማኅበራዊ ሳይንስ ባለሙያው ዮርዳኖስ አልማዝ ሰይፉም የነዋሪዋን አስተያየት ይጋራል።

“የሰው ልጅ በትዝታ ውስጥ የሚኖር ፍጡር ነው። ከትዝታ መላቀቅ አይችልም። ያደግንበት ከተማ፣ ትዝታችን ያለበት ቦታ ፈርሶ የተተካውን አረንጓዴ መናፈሻና ተወዛዋዥ ውሃ እናደንቃለን፤ ግን ውበቱ የደመና ግላጭ ነው። ዕድሜ አይኖረውም። ምክንያቱም ውስጡ ትዝታ ስለሌለ” ሲል ነው ስሜቱን የሚገልጸው።

ማኅበራዊ መስተጋብር ከኢ-መደበኛ ምጣኔ ሃብት ጋር ይዛመዳል።

ፒያሳ አካባቢ የፈረሱት የአደባባይ ገበያዎች ከንግድ ልውውጥ ባሻገር ማኅበራዊ መስተጋብርን እንደሚፈጥሩ ዮርዳኖስ ጠቅሶ “እነዚህ ተነስተው በግብይት ሕንጻ ሲተኩ ግንኙነቱን ያቀዘቅዙታል” ይላል።

በኢ-መደበኛ የንግድ ልውውጥ ውስጥ ያሉት ሎቶሪ አዟሪዎች፣ ሊስትሮዎች፣ በቆሎ ሻጮች. . .ከገበያው ውጪ ይሆናሉ።

በርካታ ወጣት ሠራተኞችን ያቀፉ እና ሰፊ ቤተሰብ የሚተዳደርባቸው እነዚህ ኢ-መደበኛ የንግድ ልውውጦች ወደ መደበኛ ምጣኔ ሃብት ሳይሻገሩ የሥራ ቦታቸውን መነጠቃቸው የሚፈጥረውን ቀውስ የማኅበራዊ ሳይንስ ባለሙያው ዮርዳኖስ ያስረዳል።

እነዚህ ኢ-መደበኛ የንግድ ልውውጦች ምርቶችን በውስን መጠን እና ዋጋ በማቅረብ ማኅበረሰብን ይደግፋሉ። የኑሮ ውድነትን ያረግባሉ። የከተማ ድህነትን ለመቋቋም ያግዛሉ። እርስ በእርስ በሥነ ልቦና ለመደጋገፍም ጉልህ ሚና አላቸው።

ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው ኢ-መደበኛ ሠራተኞች ከንግድ ቦታቸው ሲነሱ ለመደበኛው ምጣኔ ሃብት የሚያደርጉት አስተዋጽኦ እንደሚቀንስ ባለሙያው ይናገራል።

አዳዲስ ግንባታ ሲካሄድ ምን ያህል የከተማዋን ነዋሪዎች ያማከለ ነው? የሚለውን ጥያቄም ያነሳል።

“የኮሪደር ልማት በተሠራባቸው እና ባልተሠራባቸው አካባቢዎች ስንንቀሳቀስ ስሜቱ አንድ አይደለም። በዓሉ ግርማ ‘መንገዱ ቢሰፋ ቢንጣለል አስፋልቱ፣ ሰው ሰው ካልሸተተ ምንድን ነው ውበቱ‘ እንደሚለው። የሰው እንቅስቃሴ ከሌለ ሙት ከተማ ይሆናል።”

ከተማ እና ሰው

ያነጋገርናቸው ባለሙያዎች እና ነዋሪዎች ታሪካዊ ሥፍራን ከትውስታ፣ ቅርስን ከማንነት ጋር ያስተሳስራሉ።

ነባር ሰፈሮች እንደ ቅርጫ፣ ዕድር እና ዕቁብ ያሉ ማኅበራዊ መስተጋብሮች መነሻም ናቸው። ነዋሪዎች ሲበተኑ እነዚህ ማኅበራዊ መስተጋብሮች ዕድሜ፣ ሃይማኖት፣ ፆታ፣ ባህል፣ ብሔር እና የኑሮ ደረጃን ተሻግረው የሚፈጥሩት ትስስር ይሸረሸራል።

ዮርዳኖስ ይህ በዘላቂነት የሚፈጥረውን ክፍተት የሚያስረዳው ቦንዲንግ ሶሻል ካፒታል (Bonding Social Capital) እና ብሪጂንግ ሶሻል ካፒታል (Bridging Social Capital) በተባሉ የማኅበራዊ ሳይንስ ኅልዮቶች ነው። 

ቦንዲንግ ሶሻል ካፒታል፤ በአንድ ዓይነት ቤተሰብ፣ ሃይማኖት፣ ባህል፣ ብሔር ወይም የኑሮ ደረጃ መካከል ያለ ጥብቅ የእርስ በእርስ መስተጋብር ነው።

ብሪጂንግ ሶሻል ካፒታል ግን ድንበር ይሻጋራል። ቤተሰብ፣ ሃይማኖት፣ ባህል፣ ብሔር፣ የኑሮ ደረጃ ወይም ሌሎች የማንነት መገለጫዎችን አልፎ ያስተሳስራል።

ሰዎች ለዓመታት ከኖሩበት አካባቢ እና ከገነቡት ማኅበራዊ መስተጋብር ሲነቀሉ የማንነት መገለጫዎችን ተሻግሮ የሚፈጠርን ትስስር ያጣሉ።

ትዝታን የያዙ ታሪካዊ ሥፍራዎች ሲጠፉ እና የእኔነት ስሜት ጠፍቶ ባይተዋርነት ሲነግሥ ድልድዩ ይሰበራል።

ለአብሮነት እና ብዝኃ ዴሞክራሲ የሚበጀው ብሪጂንግ ሶሻል ካፒታል ነው የሚለው የማኅበራዊ ሳይንስ ባለሙያው፣ ዓመታትን ወደፊት አሻግሮ በመመልከት በነባር መንደሮች ያለው ነዋሪ ሲበተን “ማኅበራዊ መስተጋብሩም ይበተናል። ግለኛነት ይበረታል። እርስ በእርስ መጠላላት ይመጣል” ይላል።

ምሥል- ጌቲ ኢሜጅስ፣ ግምጃ አርክ-ሃይቭ፣ ዙሪክ ኢትኖግራፊክ ሙዚየም፣ ኢትዮጵያን አርክቴክቸር ኮንስትራክሽን ኤንድ ኧርባኒዝም፣ ይምጡበዝና ቤተ መዘክርና የባህል ማዕክል፣ ኢትዮጵያን ሂስትሪ ኤንድ ቱሪዝም፣ ኢዜአ፣ ሪፖርተር፣ አፍሪካንትሬን፣ ናሆም ተክሉ፣ ኤፍሬም ንጉሤ፣ ቴዎዶራ ብርሃን እና አቤል አሰፋ

አርትኦት- አሻግሬ ኃይሉ

ዲዛይን- ማዮዋ አላቢ እና ጆርጅ ዋፉላ