سیم‌کارت سفید؛ اینترنت برای «خواص»، فیلتر برای عموم

دست به دست شدن و انتشار فهرست دارندگان موسوم به «سیم‌کارت‌های سفید» در پی تغییر در نمایش موقعیت مکانی حساب‌های پلتفورم ایکس (توییتر) بحث‌های گسترده‌ای درباره نحوه تخصیص دسترسی بدون فیلتر به اینترنت در ایران برانگیخته است. منتقدان «سیم‌کارت‌ سفید» می‌گویند چنین دسترسی‌هایی می‌تواند نشانه‌ای از امتیازات ویژه برای گروهی محدود باشد، در حالی که برخی از افرادی که نامشان در این فهرست مطرح شده است، از جمله چهره‌های سیاسی اصلاح‌طلب و اصولگرا، در توضیح یا دفاع از این دسترسی اظهارنظر کرده‌اند.

این موضوع جنجالی هم در میان کاربران مخالفان جمهوری اسلامی به پا کرده است. موقعیت جفرافیایی که حالا برای بعضی کاربران حامی نیروهای اپوزیسیون، به ابزاری برای راستی‌آزمایی میزان مخالفت با حکومت ایران بدل شده است و موجب اعتراض گروهی از کاربرانی شده که به صورت ناشناس و در ایران فعالیت می‌کنند.

سیم‌کارت سفید از سوی منتقدان به نمادی از تبعیض سیستماتیک در جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است و دسترسی بدون فیلتر به اینترنت را برای گروهی محدود فراهم می‌کند. به گفته آنان، این موضوع در ادامه الگوی گسترده‌تری از امتیازات ویژه است؛ از تعلق «دلار سفید» و «پروژه‌های سفید» به سازمان‌ها و نهادها و افراد خاص گرفته تا واگذاری برخی مشاغل مهم، مانند عضویت در هیات‌مدیره بانک‌ها و شرکت‌های خصوصی که منتقدان ��ز آن با نام «خصولتی» یاد می‌کنند، به افراد «خودی».

از اوایل دهه ۱۳۹۰ ایده‌ ارائه دسترسی بدون فیلتر اینترنت به گروه‌هایی مانند استادان دانشگاه، خبرنگاران و پزشکان مطرح بوده است و در سال‌های گذشته هم مقام‌هایی چون محمدجعفر منتظری، دادستان کل وقت، از تصویب رفع فیلتر برای برخی نهادها در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه خبر داده‌اند.

در سال‌های گذشته هم برخی دانشگاهیان و خبرنگاران تایید کرده بودند که دسترسی آن‌ها به اینترنت بدون فیلتر فراهم شده است.

موضوع تفکیک سطح دسترسی اینترنت در ایران پیش‌تر در قالب «طرح حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی» یا همان «طرح صیانت» نیز مطرح شده بود. این طرح که از سال ۱۳۹۹ در مجلس ایران در دستور کار قرار گرفت، هدف خود را ساماندهی فضای مجازی اعلام کرده بود، اما منتقدان آن را ابزاری برای محدودسازی دسترسی عمومی و توسعه اینترنت طبقاتی می‌دانستند.

«ابزار کاری» یا «امتیاز شخصی»

اخیرا و از زمانی که امکان مشاهده موقعیت کاربران شبکه ایکس فراهم شد، فهرستی از شخصیت‌های اصولگرا و اصلاح‌طلب منتشر شده است که به گفته کاربران، برخلاف اکثریت مردم به اینترنت بدون نیاز به فیلترشکن دسترسی داشته‌اند. برخی فعالان شبکه‌های اجتماعی از انتشار این فهرست‌ها به عنوان «رسوایی» استفاده از سیم‌کارت‌های ویژه یاد کرده‌اند.

درمیان کسانی که مشخص شده است دارای سیم‌کارت سفید بوده‌اند، خبرنگاران اصولگرا و اصلاح‌طلب بسیاری نیز دیده می‌شوند. برخی از این چهره‌های رسانه‌ای انتقادها را پذیرفتند و در توییتر به دلیل داشتن سیم‌کارت سفید عذرخواهی کردند.

در میان نام‌های مطرح‌شده، اصولگرایانی مانند حمید رسایی و امیرحسین ثابتی، از نمایندگان مجلس و در میان چهره‌های اصلاح‌طلب، افرادی مانند عباس عبدی روزنامه‌نگار و فعال سیاسی، عمادالدین باقی فعال حقوق بشر و الیاس حضرتی، رئیس شورای اطلاع‌رسانی دولت دیده می‌شوند.

حمید رسایی، نماینده تندرو مجلس، در واکنش به مطرح شدن نامش در این فهرست گفته است که از «خط سفید» استفاده نکرده و حضورش در شبکه ایکس به معنای برخورداری از این دسترسی نیست. او گفته است که در مواقع لازم از «فیلترشکن‌های رایگان» استفاده می‌کند و بخشی از فعالیت صفحاتش توسط افراد دیگری که مدیریت رسانه‌ای دارند انجام می‌شود. آقای رسایی همچنین گفته است دسترسی گسترده‌تر برخی مسئولان، خبرنگاران یا نیروهای امنیتی به اینترنت را «ابزار کاری» دانسته و نه «امتیاز شخصی».

عمادالدین باقی، فعال سیاسی-اجتماعی، هم در واکنش نوشت که از «خط سفید» مطلع نبوده و دسترسی داده‌شده به او «خط خاکستری» بوده که «حتی بسیاری از سایت‌ها، از جمله وب‌سایت خودش را باز نمی‌کرده و ناچار به استفاده از فیلترشکن بوده است.» او خواستار لغو این دسترسی برای خود شد و تأکید کرد که فیلترینگ باید برای همه برداشته شود یا این امکان از او نیز حذف گردد.

در همین حال بخشی از انتقادها متوجه چهره‌هایی است که در روزهای اخیر در دفاع یا توضیح درباره چرایی استفاده از این دسترسی ویژه اظهارنظر کرده‌اند.

عیسی سحرخیز، فعال رسانه‌ و اصلاح‌طلب، در یادداشتی عباس عبدی، روزنامه‌نگار، را «شریک دزد و رفیق قافله» خواند و نوشت: «آیا روی درست سکه نمی‌توانست این رفتار منطقی و حق‌طلبانه و قانون‌گرایانه باشد که تا وقتی اکثریت جامعه زیر این فشار و تحریم هستند، من نیز دست به خودتحریمی می‌زنم تا در میان ملت تافته‌ای جدا بافته ارزیابی نشوم؟»

آقای عبدی در توجیه استفاده از سیم‌کارت سفید به سایت جماران گفته است که «درست است که این تبعیض هست ولی ما نباید ناراحت باشیم که دیگران حق خود را دارند... باید خوشحال باشم که حداقل دیگری آزاد است».

در شبکه‌های اجتماعی، یکی از پرتکرارترین ارجاعات به کتاب «قلعه حیوانات» نوشته جورج اورول است. کاربران معترض با اشاره به مضمون نمادین این کتاب درباره شیوه حکمرانی خوک‌ها برسایر حیوانات، نوشته‌اند: «همه حیوانات در اینترنت برابرند، اما برخی حیوانات در اینترنت برابرترند و به اینترنت سفید دسترسی دارند.»

موبایل؛ از «اعدام» تا نگرانی امنیتی

بیش از ۳۰ سال از ورود گوشی موبایل در ایران می‌گذرد. قصه ورود موبایل با سایر فن‌آوری‌ها مثل فکس و دستگاه ویدئو و... کم و بیش مشابه است.

ورود فناوری‌های نو اگرچه با چالش‌هایی همراه بوده، اما به‌ تدریج به‌صورت محدود و به شکل انحصاری در اختیار بعضی افراد یا سازمان‌ها گرفته و به گفته منتقدان، عملا به امتیازی انحصاری و منبعی برای سود و انباشت سرمایه تبدیل شده است.

هنوز در خاطره جمعی، صف‌های طولانی ثبت‌نام برای سیم‌کارت موبایل زنده است؛ دورانی که برخی گوشی‌های نوکیا را در قابی بر کمر می‌بستند و داشتن تلفن همراه نشانه‌ای از قدرت خرید و نوعی پز اجتماعی به شمار می‌رفت.

مرور تاریخچه موبایل در ایران نشان می‌دهد که در جمهوری اسلامی نسبت به فن‌آوری‌های نوین همواره واکنشی محتاطانه و منفی وجود داشته است. چنانکه در اوایل دهۀ ۶۰ که دستگاه فکس وارد ایران شد، وزارت پست در اطلاعیه‌ای نگهداری و استفاده از این دستگاه را منوط به اخذ مجوز کرد.

به گفته محمد غرضی، وزیر پست و تلگراف و تلفن در سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۶، دلیل مخالفت برای استفاده از فکس این بود که «به امام می‌گفتند فکس باعث می‌شود تا صدام موشک‌ها را به هدف بزند.»

فراز و فرود توسعه فناوری موبایل نیز کم نبود. محمد غرضی، وزیر وقت پست و تلگراف و تلفن، کنایه می‌زند که مخالفت‌ها با راه‌اندازی این خدمات چنان شدید بود که «به‌خاطر موبایل می‌خواستند اعدامم کنند».

شبکه تلفن همراه در سال ۱۳۷۳ و با حدود ۲۰ سال تأخیر نسبت به بسیاری از کشورها آغاز به کار کرد. تنها هشت سال بعد (۱۳۸۱) امکان ارسال پیامک در ایران فعال شد. در ابتدا مشترکان برای استفاده از سرویس پیام کوتاه باید به دفاتر مخابرات مراجعه می‌کردند و با پر کردن فرم مربوطه از این خدمات بهره‌مند می‌شدند.

آقای غرضی با اشاره به اینکه زیرساخت‌های فنی موبایل در سال ۱۳۶۸ پایه گذاری شد، گفته است: «آن زمان کسی موبایل نمی‌خرید؛ من هرکاری کردم که برای ورود ده هزار شماره موبایل، دلار بگیرم اما تنها به پنج هزار شماره ارز اختصاص داده شد. این پنج هزار شماره را به مسئولان کشور دادم اما آنها اصلا تشخیص نمی دادند که این تکنولوژی چیست».

زمانی که موبایل وارد بازار شد به یکباره قیمت‌اش از ۵۰۰ هزار تومان به ۳ میلیون تومان رسید و به کالایی لوکس تبدیل شد که بس��اری توان خرید آن را نداشتند. با فراگیر شدن تدریجی تلفن همراه در جامعه، این فناوری به‌تدریج جنبه امنیتی نیز پیدا کرد.

بررسی روند پا گرفتن گوشی موبایل در ایران، یک نقطه عطف مهم دارد که به سال ۱۳۹۱ برمی‌گردد؛ زمانی که چهار مرجع تقلید از جمله ناصر مکارم شیرازی و موسی شبیری زنجانی، با راه‌ا‌ندازی سرویس مکالمه تصویری مخالفت کردند و آن را زمینه‌ساز «فساد و گناه» دختران و پسران اعلام کردند. ۱۰ سال بعد، در سال ۱۴۰۱ نظر مراجع تقلید تغییر کرد و وزیر ارتباطات در دولت ابراهیم رئیسی از راه اندازی ارتباطات تصویری به عنوان یک دستاورد یاد کرد.

به نوشته وب‌سایت ارتباطاتی «فراز»، این سرویس که به گفته این رسانه «حق‌الناس» بود، سال‌ها از مردم دریغ شده و پس از یک دهه به صورت یک «خدمت» به آنان عرضه شد. این وب‌سایت در بهمن ۱۴۰۱ نوشت: «بعد از فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های خارجی که امکان تماس تصویری هم در آنها وجود داشت، این شک تقویت می‌شود که همان دست‌ها در پی آن هستند که از این محرومیت‌ها برای خود بازار جدیدی بگشایند.»

در پی ورود اینترنت به ایران در دهه ۱۳۷۰ و آغاز محدودسازی تدریجی وب‌سایت‌های خارجی، سیاست فیلترینگ به‌تدریج گسترش یافت و در دهه‌های بعد به یکی از اصلی‌ترین ابزارهای کنترل فضای مجازی تبدیل شد. این محدودیت‌ها از همان ابتدا باعث شد بسیاری از کاربران برای عبور از فیلترینگ به پراکسی‌، وی‌پی‌ان‌ وبه اصلاح «فیلترشکن» روی آورند.

به گفته برخی نمایندگان مجلس، گردش مالی بازار فروش فیلترشکن سالانه میان ۴۰ تا ۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود؛ بازاری که منتقدان آن را نمونه‌ای از شکل‌گیری «مافیا» در فضای محدودیت‌های اینترنتی می‌دانند. این مسئله بخشی از مشکلات کاربران در دسترسی آزادانه به اینترنت را توضیح می‌دهد و بخش دیگر آن به ملاحظات امنیتی و سیاسی بازمی‌گردد.

تیک آبی برای خواص

در سال‌های گذشته، نخستین واکنش حکومت در دوره‌های بحران، قطع یا محدودسازی اینترنت گوشی‌های همراه بوده است؛ چنان‌که در اعتراضات خونین سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ دسترسی به اینترنت برای بسیاری از کاربران ناممکن شد و کنترل گسترده‌ای بر آن اعمال گردید.

به نوشته صادق‌الحسینی، کارشناس مسایل اقتصاد و روابط بین‌الملل، سیم‌کارت موسوم به «سفید» مثل ارز ترجیحی است.

آقای الحسینی در کانال تلگرامش با هشتگ «دلار سفید» نوشته است: «ارزی که دست مردم است قیمتش ۱۱۴ هزار تومن است ولی ارزی که دست خواص است ۲۸۵۰۰ و خط سفید هر دو از یک تفکر می‌آید!»

این کارشناس اقتصاد می‌نویسد: «تفکر ایجاد رانت و برتری برای خواص چون خواص بهتر می‌فهمند، چون خواص می‌توانند از اینترنت و از ارز درست استفاده کنند! ‏جالب است اکثر کسانی که از این رانت‌های ارزی و انرژی دفاع می‌کنند خط سفید داشتند!»

علی قلهکی، فعال رسانه‌ای نزدیک به اصولگرایان، هم درباره حاشیه‌های «سیم‌کارت‌های سفید» ادعا کرده است که هم اکنون ۵۰ هزار سیم‌کارت سفید وجود دارد که «تعداد قابل توجهی از مصرف‌کنندگان آن، همین مسئولان ما هستند».

او معتقد است دسترسی آسان مسئولان به اینترنت باعث شده که رفع فیلترینگ دغدغه آنها نباشد. او تاکید دارد که دلیل رشد سیم‌کارت سفید، «افزایش نهادهای تعیین‌کننده» در ارایه سیم‌کارت سفید است.

آقای قلهکی در شبکه ایکس همچنین مدعی شده است که سیم‌کارت سفید به دوران ریاست جمهوری حسن روحانی برمی‌گردد. به گفته او «پس از اعتراضات دی‌۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸ سیم‌کارت‌های سفید وارد حوزه رسانه شد و تا پایان دولت حسن روحانی تعدادشان حدود ۱۲۰۰ عدد بود. به ادعای او تعداد دارندگان این سیم‌کارت‌ها تا اردیبهشت ۱۴۰۳ ده‌ها برابر شد.»

زومیت، رسانه تخصصی تکنولوژی در ایران، نیز می‌گوید: «پس از آغاز جنگ ۱۲ روزه، تعداد درخواست‌ها برای سفید کردن سیم‌کارت‌ها افزایش قابل‌توجهی داشته و شمار این سیم‌کارت‌ها به حدود ۵۰ هزار عدد رسیده است.»

به گفته زومیت پیش از جنگ تنها سه‌هزار نفر سیم‌کارت سفید داشته‌اند.

بعضی از کاربران و ناظران علت این اقدام را ناشی از «تغییر رویکرد رسانه‌ای حاکمیت جمهوری اسلامی» درباره انتشار اخبار مربوط به حملات اسرائیل به مناطق غیرنظامی می‌دانند. آنها انتشار اخبار آسیب‌دیدگان غیرنظامی به بیرون از ایران پس از وقفه‌ای چند روزه را شاهدی بر این مدعای خود می‌دانند.

از سال ۱۴۰۱ و در گرماگرم اعتراضات جنبش مهسا، کنترل حکومت ایران بر فضای مجازی به شدت افزایش یافت. در دی‌ماه آن سال و همزمان با اختلال گسترده اینترنت و فیلترینگ، «تیک آبی» صفحه اینستاگرام ابراهیم رئیسی، چنان واکنش‌برانگیز شد که او در نهایت دستور داد که «فعالیت صفحه منسوب» به او در اینستاگرام متوقف شود.

روزنامه آفتاب امروز، در دوازدهم دی‌ماه ۱۴۰۱ در مطلبی با عنوان «محدودیت برای مردم، تیک آبی برای مسئولان»، از «تبعیض» در دستگاه حکومت انتقاد کرد و نوشت: «در این روزها که مردم از اینترنت آزاد بی‌بهره هستند، قالیباف و رئیسی به همراه جمعی از وزرا، با دور زدن فیلترینگ در اینستاگرام و توییتر فعالیت می‌کنند.»

سیم‌کارت سفید، «بنزین سیاه»

در حالی که مصوبه دولت برای افزایش قیمت بنزین (غیرسهمیه‌ای) توجه رسانه‌ها و افکار عمومی را جلب کرده، موضوع «سیم‌کارت‌های سفید» نیز بخشی از بحث‌های شبکه‌های اجتماعی را به خود اختصاص داده است؛ تقارنی که به گفته برخی کاربران، باعث تشدید حساسیت‌ها نسبت به نحوه تخصیص امتیازها و دسترسی‌ها در حاکمیت ایران شده است.

در حالی‌که فعالان اقتصادی نسبت به تبعات احتمالی تصمیم دولت درباره قیمت بنزین ابراز نگرانی کرده‌اند، شماری از فعالان سیاسی و مدنی در شبکه‌های اجتماعی خواستار شفافیت بیشتر در زمینه رانت و امتیازات حکومتی شده‌اند. برخی کاربران با اشاره به انتشار فهرست استفاده‌کنندگان از سیم‌کارت سفید، نوشته‌اند که «شفاف‌سازی درباره امتیازات ویژه» باید گسترش یابد.

مهدی محمودیان، فعال مدنی، در واکنش به بحث‌های اخیر در باره سیم‌کارت سفید در شبکه ایکس نوشت: «امیدوارم روزی شفافیت از راه برسد؛ روزی که ایلان ماسکی پیدا شود و پرده‌ها را کنار بزند و فهرست وام‌های دولتی، حقوق‌ها، رانت‌ها، امتیازها و دارایی‌های مخفی را منتشر کند. آن وقت روشن می‌شود چه کسانی بار مردم را کشیدند و چه کسانی سال‌ها روی دوششان سوار بودند».

در هفته‌های اخیر بارها از قول نزدیکان به دولت اعلام شده است که بزودی خبرهایی درباره رفع فیلتر تلگرام منتشر می‌شود ولی با گذشت حدود یک سال و نیم از عمر دولت چهاردهم همچنان وعده انتخاباتی رئیس جمهور ایران عملی نشده است.

سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس ایران گفته است که «مافیای فروش فیلترشکن با کارشکنی مانع رفع فیلتر می‌شوند». با این حال، شماری از فعالان سیاسی و مدنی معتقدند که «مردم عملا از فیلترینگ عبور کرده‌اند» و پیش‌بینی می‌کنند که حکومت ایران باید «در انتظار سونامی ماهواره استارلینک باشد». هرچند دسترسی به این فناوری به دلیل هزینه‌های بالای آن همچنان تنها برای طبقات مرفه جامعه ممکن است.

برای بسیاری از کاربران اما، پرسش اصلی همچنان این است که آیا وعده رفع فیلترینگ و یکسان‌سازی دسترسی به اینترنت بالاخره عملی خواهد شد یا شکاف میان «اینترنت سفید» و آنچه در دسترس عموم مردم است، همچنان پابرجا خواهد ماند.