آینه‌کاری از ایران، سمنوپزان از تاجیکستان و نگارگری کمال‌الدین بهزاد از افغانستان به میراث ناملموس یونسکو پیوستند

«آینه‌کاری در معماری ایران»، «سبک نگارگری کمال‌الدین بهزاد» و «فرهنگ تهیه سمنک» که در ایران با نام «سمنو» شناخته می‌شود، به عنوان میراث فرهنگی ایران، افغانستان و تاجیکستان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شدند.

این تصمیم در بیستمین نشست کمیته بین‌‌دولتی برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس که از ۸ تا ۱۳ دسامبر ۲۰۲۵ (۱۷ تا ۲۲ آذر) در دهلی نو گرفته شد. به این ترتیب یونسکو اهمیت هنری و فرهنگی این سنت و فرهنگ‌ها را به رسمیت شناخت که به معنی محافظت و اشاعه بین‌المللی آنها از طرف این نهاد سازمان ملل است.

بر اساس توضیح رسمی یونسکو، آینه‌کاری به هنرِ دست‌سازِ تزئین سطوح معماری مانند سقف‌ها، دیوارها، گنبدها، ستون‌ها و پنل‌ها با قطعات برش‌خورده‌ آینه گفته می‌شود. انتقال این هنر هم به‌صورت غیررسمی از طریق شاگردی و کارگاه‌ها و همچنین به‌صورت رسمی از طریق دانشگاه‌ها، سازمان‌های غیردولتی و مؤسسات آموزشی انجام می‌گیرد.

در بیشتر موارد، آینه‌کاری حرفه‌ای است که در چندین نسل منتقل می‌شود و پدربزرگ‌ها، پدرها و عموها آن را به نسل‌های بعد آموزش می‌دهند.

رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی در پیام تبریک خود برای ثبت آینه‌کاری نوشته: «این هنر معماری را از سطح تکنیک به مرتبه حکمت و معرفت ارتقا داده است... مواجهه انسان با جهان بازتاب‌ها، او را در شبکه‌ای از نور، معنا و تفسیر قرار می‌دهد.»

آینه‌کاری بیست و هفتمین اثر از ایران است که در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت می‌شود.

سبک مینیاتور بهزاد که به «سبک هرات» نی�� شناخته می‌شود براساس توضیح یونسکو همچنان یک سنت زنده است که از طریق موسسات هنری، کارگاه‌ها و مراکز فرهنگی در سراسر افغانستان آموزش داده شده و تمرین می‌شود. به گفته یونسکو این تعامل مستمر، ضامن حفظ تکنیک‌ها، نمادگرایی و زیبایی‌شناسی تاریخی این هنر است.

مینیاتور نقشی محوری در انتقال فرهنگ و تاریخ داشته است و هنرمندانی چون کمال‌الدین بهزاد تاثیر عمده‌ای بر آن گذاشته‌اند و سبک او الگوی بسیاری از مکاتب جهانی است.

اقدام افغانستان برای ثبت سبک بهزاد در یونسکو پیشتر البته اعتراض ایران را برانگیخته بود.

علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی وزارت میراث فرهنگی ایران پیشتر با اشاره به ثبت «نقاشی ایرانی» در یونسکو و «ریشه‌های مشترک هنر در کشورهای حوزه تمدنی ایران گفته بود که «اگر افغانستان بخواهد مکتبی را تحت عنوان "مکتب بهزاد یا هرات" ثبت کند، باید بیاید با ما بنشیند و رضایت ایران را بگیرد.»

ایران سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) در پانزدهمین اجلاس کمیته جهانی میراث فرهنگی ناملموس یونسکو «هنرمینیاتور» را به صورت مشترک با کشورهای ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان در فهرست جهانی یونسکو ثبت کرده بود. آیین سمنوپزان نیز در سال ۱۳۹۷ در ایران ثبت ملی شد و در فهرست میراث ناملموس این کشور به ثبت رسیده بود.

کمال‌الدین بهزاد نقاش سده‌های نهم و دهم هجری از برجسته‌ترین نگارگران تاریخ هنر و چهره‌ای اثرگذار در مکتب هرات و سپس مکتب تبریز بود. او با ترکیب‌بندی‌های بدیع، ظرافت در طراحی، استفاده هوشمندانه از رنگ و توانایی خارق‌العاده در روایت‌گری تصویری، مینیاتور ایرانی را به اوج رساند.

بهزاد در دوره سلطان حسین بایقرا و وزیر هنردوست او، امیرعلی‌شیر نوایی، به شهرت رسید و بعدها به دعوت شاه تهماسب صفوی به تبریز رفت و ریاست کتابخانه سلطنتی را بر عهده گرفت. آثار او مانند «سقوط قلعه»، «یوسف و زلیخا» و «درویشان بر سر سفره» به‌عنوان شاهکارهای نگارگری شرقی شناخته می‌شوند.

ثبت سبک مینیاتور بهزاد در فهرست یونسکو با استقبال گرم هنرمندان، چهره‌های فرهنگی و مربیان شهر هرات روبه‌رو شده است؛ شهری که مدت‌هاست به‌عنوان یکی از مراکز اصلی هنری افغانستان شناخته می‌شود. هرات میزبان شمار زیادی نقاش، خطاط، تذهیب‌کار و نگارگر است.

این اقدام یونسکو در حالی صورت گرفته است که با بازگشت طالبان به قدرت در تابستان ۱۴۰۰ (اوت ۲۰۲۱) گزارش‌هایی پرشماری از جمله سرکوب هنرمندان و مهاجرت اجباری آنها، ممنوعیت موسیقی و سوزاندن سازها، خرد کردن مجسمه‌ها در این کشور ثبت شده است.

سمنو‌پزان؛ «سمنک در جوش ما کفچه زنیم، دیگران در خواب ما دفچه زنیم»

«فرهنگ تهیه سمنک» که در ایران با نام سمنو شناخته می‌شود و یکی از اقلام اصلی سفرهٔ نوروزی در تاجیکستان است، و در ایران هم به خصوص در ایام نوروز مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد بویژه در سر سفره هفت سین.

«سمنک» در سال ۲۰۱۳ در تاجیکستان به‌ ثبت ملی رسیده بود و این کشور دو سال قبل پیشنهاد خود را در مورد «فرهنگ تهیه سمنک» برای بررسی به یونسکو ارائه داده بود.

«سمنو» از جوانه گندم و آرد درست می‌شود. هنگام پختن سمنک در تاجیکستان زنان و دختران سروده‌هایی اجرا می‌کنند که سرود: «سومنک در جوش ما کفچه زنیم، دیگران در خواب ما دفچه زنیم»، یکی از آن‌هاست.

در افغانستان نیز این سنت رایج است.

آیین سمنک‌پزان در تاجیکستان با رقص و شادمانی اعضای خانواده و خویشاوندان و همسایه‌ها در گرد آتش و دیگ سمنک همراه است.

کهنسالان تاجیک از سمنک به‌عنوان برکت زمین، شکرانه نعمت خدا و گشایش روزی یاد می‌کنند.

از سال ۲۰۰۸ تاکنون در مجموع ۱۳ پیشنهاد تاجیکستان که برخی از آن‌ها به‌صورت مشترک با کشورهای دیگر، از جمله ایران و افغانستان بوده، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.

موسیقی شش‌مقام، نوروز، آش پلو، چَکان، موسیقی فَلاک، جشن‌های سده و مهرگان از آن جمله هستند.

در نشست یونسکو ساز گلی «بوریندو» از پاکستان، نوعی بازی محلی عراقی به نام «محیبس» (بازی شبیه گل یا پوچ) و عبای «بشت» رایج در بسیاری از کشورهای عربی خاورمیانه نیز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شدند.

یونسکو غذاهای ایتالیایی را به فهرست میراث فرهنگی جهانی ناملموس اضافه کرد و به این ترتیب اهمیت این غذاها در سراسر جهان به رسمیت شناخت: