سوریه یک سال پس از اسد؛ احمد شرع میتواند مشکلات تازه را حل کند؟

- نویسنده, جرمی بوئن
- شغل, سردبیر امور بینالملل
یک سال پیش، جنگی که به نظر میرسید بشار اسد در آن پیروز شده است، ناگهان وارونه شد.
نیروهای شورشی از ادلب، استان سوریه در مرز ترکیه، بیرون زده و به سوی دمشق در حال پیشروی بودند. فرماندهی این نیروها را مردی برعهده داشت که با نام ابو محمد جولانی شناخته میشد و گروه شبهنظامیاش به نام «هیئت تحریرالشام».
«جولانی» نام جنگی او بود؛ نامی که به ریشه خانوادگیاش در بلندیهای جولان، ناحیه مرتفع جنوب سوریه که اسرائیل سال ۱۹۶۷ اشغال کرد، اشاره داشت. نام واقعی او احمد شرع است.
یک سال بعد، او رئیسجمهور موقت است و بشار اسد در تبعید در روسیه زندگی مجللی میکند.
سوریه همچنان ویران است. در هر شهر و روستایی که در ده روز گذشته دیدم، مردم در ساختمانهای نیمهویران و سوخته از جنگ زندگی میکنند اما با وجود تمام مشکلات، نبود بار ظالمانه و خفهکننده خاندان اسد باعث شده سوریه جدید سبکتر به نظر برسد.

منبع تصویر، Getty Images
احمد شرع در خارج از کشور مسیر آسانتری داشته است. او توانسته عربستان سعودی و کشورهای غربی را قانع کند که بهترین شانس سوریه برای آیندهای باثبات شخص اوست.
در ماه مه، ولیعهد عربستان دیداری کوتاه میان احمد شرع و رئیسجمهور آمریکا، ترتیب داد. پس از این دیدار، دونالد ترامپ او را «یک مرد جوان، جذاب و سختگیر» توصیف کرد.
اما در داخل، سوریها ضعفهای او و مشکلاتی را که کشور با آن روبهروست بهتر از خارجیها میشناسند. فرمانهای او نه در شمال شرق -جایی که کردها کنترل را در دست دارند- اجرا میشود و نه در بخشهایی از جنوب که دروزیها، یکی دیگر از اقلیتهای مذهبی سوریه، خواهان تشکیل دولتی جداگانه با حمایت متحدان اسرائیلیشان هستند.
در سواحل نیز علویان (طایفه اسد) از تکرار کشتارهایی که در ماه مارس تجربه کردند، میترسند.

منبع تصویر، AFP via Getty Images
یک سال پیش، فرمانروایان جدید دمشق، مانند بیشتر شورشیان مسلح در سوریه، اسلامگرایان سنی بودند. احمد شرع سابقهای طولانی در جنگیدن برای القاعده در عراق داشت؛ جایی که مدتی زندانی آمریکاییها شده بود. او بعدها فرمانده ارشد گروهی شد که بعد «داعش» نام گرفت.
آقای شرع در ادامه و زمانی که پایگاه قدرتش را در سوریه بنا میکرد، از داعش و القاعده جدا شد و با هر دو جنگید.
کسانی که برای دیدارش به ادلب رفته بودند، میگفتند او مجموعه باورهایی بسیار عملگرایانهتر پیدا کرده است؛ باورهایی که برای اداره سوریه، با آن طیف گسترده فرقههای مذهبی، مناسبتر است.
اکثریت جمعیت سوریه، سنی مذهب هستند. افزون بر کردها و دروزیها، مسیحیان نیز در این کشورحضور دارند و بسیاری از آنها هنوز نمیتوانند گذشته جهادی شرع را فراموش کنند.
تصویر مردی که از ریشههای جهادیاش عبور کرده است
در هفته اول دسامبر پارسال، باورکردنی نبود که حمله هیئت تحریر شام با این سرعت پیش میرود. آنها تنها در سه روز حلب، مرکز قدرت در شمال سوریه، را تصرف کردند.
این را مقایسه کنید با سالهای شکنجهآور ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶، زمانی که ارتش رژیم اسد و شبهنظامیان شورشی برای کنترل شهر جنگیده بودند؛ جنگی که سرانجام پس از آنکه ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، نیروی هوایی و توپخانهاش را فرستاد تا پشتیبان تاکتیکهای بیرحمانه رژیم شوند، با پیروزی اسد پایان یافت.
چند هفته پس از سقوط مناطق شرقی حلب و افتادنش به دست رژیم اسد، به این محلههای سابقا شورشی رفتم، بمباران روسیه بخشهای وسیعی را ویران کرده بود. در برخی خیابانها آوار تا بالکن طبقه اول بعضی ساختمانها بالا آمده بود.
اما نیروهای دولتی در سراسر کشور تا پایان سال ۲۰۲۴ از هم پاشیدند. هم سربازان وظیفهای که به اکراه به جبهه فرستاده شده بودند و هم نیروهای وفادار به رژیم، دیگر حاضر نبودند برای حکومتی فاسد و ظالم که پاسخ وفاداریشان را با فقر و سرکوب میداد، بجنگند و جان بدهند.

منبع تصویر، AFP via Getty Images
چند روز پس از آنکه اسد همراه خانوادهاش به روسیه گریخت، من در کاخ ریاستجمهوری با رهبر تازهپیروز سوریه مصاحبه کردم.
این کاخ بر فراز صخرهای مشرف به دمشق ساخته و طوری طراحی شده که شهروندان بتوانند آن را ببینند و یادآور قدرت همهجانبه خاندان اسد بود. در آن زمان، جولانی نام جنگیاش را هم درست مثل لباس نظامیاش کنار گذاشته بود.
احمد شرع در تالارهای سرد کاخی که سیستم گرمایشش کار نمیکرد، با کت و شلوار مرتب و اتوکشیده و کفشهای مشکی براق نشسته بود. او به من گفت که جنگ کشور را فرسوده کرده و تهدیدی برای همسایگان یا غرب نیست و تاکید کرد که آنها نماینده همه سوریها خواهند بود. این پیامی بود که بسیاری در داخل و خارج مشتاق شنیدنش بودند.
اسرائیل اما آن را رد کرد، درست مثل اسلامگرایان تندرو که شرع را خائن نامیدند و گفتند که دین و گذشتهاش را فروخته است.
من که بهسرعت برای پوشش جنگ، سفر کرده بودم با توجه به این که اصلا انتظار نداشتم رژیم اسد اینقدر سریع فروبپاشد، لباس رسمیام را در لندن جا گذاشته بودم. پس از مصاحبه، یکی از دستیاران او گله کرد که برای مصاحبه با رهبر یک کشور باید کتوشلوار میپوشیدم.
این گله، فقط مربوط به انتخاب لباسم نبود، بلکه ادامه کارزاری بود که سالها پیش، زمانی که شرع در ادلب قدرت میگرفت، آغاز شده بود؛ کارزاری برای نشاندادن او بهعنوان مردی که از ریشههای جهادیاش عبور کرده و اکنون رهبر شایسته تمام مردم سوریه است؛ رهبری که جهان باید او را جدی بگیرد و احترامش را نگه دارد.
داعش تضعیفشده در سوریه
احمد شرع در حالی قدرت را به دست گرفت که ابهام بزرگی درباره اقدامات آتیاش وجود داشت و معلوم نبود دشمنانش چه بر سرش خواهند آورد. از جمله نگرانیهای بزرگ این بود که امکان داشت افراطیهای داعش برای کشتن او اقدام کنند یا با حملات پرتلفات در دمشق هرجومرج به پا کنند.
جهادیها در شبکههای اجتماعی از اقدامات شرع برای جلب توجه غرب خشمگینند. پس از آنکه او با پیوستن به ائتلاف تحت رهبری آمریکا علیه داعش موافقت کرد، بسیاری از فعالان جهادی در فضای مجازی او را «مرتد» نامیدند؛ چنین اتهامی میتواند مجوز قتل یک فرد از نظر تندروهای اسلامگرا باشد.
اما واقعیت این است که داعش در سوریه ضعیف شده و حملات امسالش عمدتا علیه نیروهای کردها در شمالشرق بوده است.
با این حال، در هفتههای اخیر و همزمان با نزدیک شدن به سالگرد سقوط رژیم اسد، اوضاع تغییر کرده است.

منبع تصویر، Getty Images
طبق اطلاعاتی که چارلز لیستر، از تحلیلگران برجسته سوریه، گردآوری کرده و در نشریه «سیریا ویکلی» منتشر شده، همزمان با یورش نیروهای امنیتی به هستههای داعش، جهادیها در شهرهای تحت کنترل دولت سه سرباز و دو مامور سابق رژیم اسد را کشتهاند.
حسابهای رسانههای اجتماعی داعش که بیبیسی رصد میکند، همچنان به سنیهای سوریه میگویند که احمد شرع به آنها خیانت کرده است. آنها بدون ارائه هیچ مدرکی، ادعاهایی منتشر کردهاند مبنی بر اینکه شرع مامور آمریکا و بریتانیا بوده و در کار تضعیف «پروژه جهاد» است.
جلب حمایت ترامپ و غرب
اقدامات شرع برای نزدیکشدن به غرب با موفقیتهای چشمگیری همراه بوده است.
در کمتر از دو هفته پس از بهقدرترسیدن در سوریه، او هیئتی از دیپلماتهای ارشد آمریکایی را پذیرفت. بلافاصله پس از آن، آمریکا جایزهٔ ۱۰ میلیون دلاری برای بازداشت او را لغو کرد.
از آن زمان، تحریمهای سوریه که در دوران اسد وضع شده بودند، بهتدریج کاهش یافتهاند. سختگیرانهترین آنها، «قانون سزار»، تعلیق شده و ممکن است کنگره آمریکا سال آینده آن را کاملا لغو کند.
یک نقطه عطف مهم در نوامبر رقم خورد، زمانی که احمد شرع، نخستین رئیسجمهور سوریه شد که به کاخ سفید سفر کرد.

منبع تصویر، AP
استقبال ترامپ در دفتر بیضی کاخ سفید کاملا صمیمی بود. او روی احمد شرع ادکلن مارک ترامپ پاشید و سپس عطر را بهعنوان هدیه برای همسرش به او داد و با شوخی پرسید: «چند تا داری؟» شرع پاسخ داد: «یکی» و در حالی که میان ذرات اسپری شده عطر در هوا پلک میزد، لبخند زد.
اما گذشته از شوخیهای مقابل دوربین، عربستان سعودی و همچنین دولتهای غربی، شرع را نه فقط بهترین بلکه تنها گزینه برای ایجاد ثبات در کشوری میبینند که در قلب خاورمیانه قرار دارد.
اگر سوریه دوباره گرفتار جنگ داخلی شود، هیچ شانسی برای کاهش آشوب و خشونت در منطقه باقی نمیماند.
یکی از دیپلماتهای ارشد غربی به من گفت که احتمال جنگ داخلی هنوز وجود دارد، زیرا زخمهای ناشی از نیمقرن دیکتاتوری و ۱۴ سال جنگ که با خیزشی علیه حکومت سرکوبگر اسد آغاز شد و سپس به نبردی قومی تبدیل شد، همچنان باقی است.

منبع تصویر، AFP via Getty Images
احمد شرع یک مسلمان سنی (بزرگترین گروه مذهبی در سوریه) است. دولت او کنترل تمام کشور را در دست ندارد. در سال گذشته، او نه توانسته و نه قادر بوده که کردهای شمالشرق و دروزیهای جنوب را متقاعد یا وادار به اطاعت کند. در سواحل نیز جامعه علوی ناآرام و مضطرب است.
علویان گروهی هستند که ریشه در شیعه دارند و خاستگاهشان سواحل مدیترانهای سوریه است؛ خاندان اسد هم علویاند.
حافظ اسد، بنیانگذار رژیم، قدرتش را بر پایه اقلیت علوی، که حدود ۱۰ درصد جمعیت بودند، بنا کرد. تنها شنیدن لهجه علوی، بهویژه اگر بر زبان مردی با یونیفرم نظامی یا بدتر، مأموران سازمانهای اطلاعاتی با کاپشن چرمی جاری میشد، کافی بود تا دیگر سوریها را بترساند.
اگر کشتار فرقهای ادامه پیدا کند، زخمهای سوریه هرگز بهبود نخواهد یافت. از این رو جلوگیری از بروز موجهای جدیتر خشونت در یک سال آتی جدیترین چالش دولت است.
روند آهسته عدالت
کمی پیش از سالگرد سقوط اسد، دفتر حقوق بشر سازمان ملل نگرانی جدی خود را از کندی روند اجرای عدالت ابراز کرد. سخنگوی این نهاد گفت: «هرچند مقامهای موقت گامهای امیدوارکنندهای برای رسیدگی به نقضهای گذشته برداشتهاند اما این گامها تنها آغاز کاری است که باید انجام شود.»
برخی سوریها، گاهی با همراهی نیروهای دولتی، دست به کار شدهاند. به گفته دفتر حقوق بشر سازمان ملل که در سال گذشته صدها نفر «به دست نیروهای امنیتی و گروههای وابسته، عناصر مرتبط با دولت پیشین، گروههای مسلح محلی و افراد مسلح ناشناس» کشته شدهاند.
این نهاد میگوید: «سایر موارد گزارششده عبارتند از نقض حقوق شامل خشونت جنسی، بازداشت خودسرانه، تخریب خانهها، اخراج اجباری و محدودیت آزادی بیان و آزادی تجمعات مسالمتآمیز.»
به گفته دفتر حقوق بشر سازمان ملل، جوامع علوی، دروزی، مسیحی و بادیهنشین بیش از دیگران تحت تاثیر این خشونتها قرار گرفتهاند؛ خشونتی که با افزایش نفرتپراکنی در فضای مجازی هم تغذیه میشود.

منبع تصویر، Anadolu via Getty Images
یکی از خطرات بزرگ سال ۲۰۲۶، تکرار خشونتهای فرقهای مارس گذشته در مناطق علوینشین است.
در خلا امنیتی که پس از سقوط رژیم اسد ایجاد شد، دولت جدید تلاش کرد با مجموعهای از بازداشتها، اقتدار خود را بر سواحل سوریه تثبیت کند. اما تحقیق دفتر حقوق بشر سازمان ملل نشان داد که «جنگجویان طرفدار دولت سابق در واکنش، صدها تن از نیروهای دولت موقت را ربودند، کشتند یا زخمی کردند.»
دمشق نیز با خشونت پاسخ داد و کنترل خود را بر گروههای مسلح افراطی از دست داد؛ گروههایی که مجموعهای منظم از حملات مرگبار علیه علویان را اجرا کردند.
سازمان ملل به این نتیجه رسید که حدود ۱۴۰۰ نفر، عمدتاً غیرنظامی، کشته شدهاند؛ بیشتر قربانیان مرد بودند ولی حدود ۱۰۰ زن، سالمند، معلول و کودک نیز در میان کشتهشدگان بودند.
دولت احمد شرع با تحقیقات سازمان ملل همکاری کرد. برخی از نیروهایش موفق شدند تعدادی از علویان را نجات دهند و دولتش چند تن از سردستههای این کشتارها را محاکمه کرده است.

منبع تصویر، Reuters
کمیسیون تحقیق سازمان ملل دربارهٔ سوریه میگوید که هیچ شواهدی نیافته که نشان دهد مقامهای حکومتی دستور این حملات را داده باشند اما نگرانی آن زمان و نگرانی از آینده این بود که دولت دمشق قادر نیست گروههای مسلح سنی را که ظاهرا به نیروهای امنیتیاش پیوستهاند، کنترل کند.
ماه ژوئیه، در استان سویدا در جنوب کشور، خشونت شدید میان جوامع دروزی و بادیهنشین، دولت احمد شرع را با مشکل روبرو کرد. آئین دروزی حدود هزار سال پیش از دل اسلام شکل گرفت و پیروانش که برخی مسلمانان آنها را بدعتگذار میدانند، حدود ۳ درصد جمعیت سوریه را تشکیل میدهند.
وقتی نیروهای دولتی وارد سویدا شدند تا آن طور که قرار بود نظم را برقرار کنند، کار به جنگ با شبهنظامیان دروزی کشید و اسرائیل که خود یک جامعه دروزی وفادار دارد مداخله کرد. حملات هوایی اسرائیل شامل تخریب تقریبا کامل ساختمان وزارت دفاع در دمشق نیز بود.
مداخله سریع آمریکا لازم بود تا آتشبسی برقرار شود و از سقوط اوضاع به چرخه خشونتی بسیار شدیدتر جلوگیری کند. دهها هزار نفر آواره شدند و همچنان هم بیجاومکانند.

منبع تصویر، Getty Images
مسئله اسرائیل
هنوز روشن نیست که آیا احمد شرع و دولت موقت او بهقدری نیرومند هستند که از بحرانی به آن شدت جان سالم به در ببرند یا نه. برای سوریها، اسرائیل همچنان حضوری تهدیدکننده و خطرناک است.
پس از سقوط اسد، اسرائیل مجموعهای از حملات هوایی گسترده را برای نابود کردن باقیمانده توان نظامی حکومت سابق اجرا کرد. ارتش اسرائیل از بلندیهای جولان پیشروی کرد و کنترل بخشهای بیشتری از خاک سوریه را در دست گرفت؛ مناطقی که هنوز هم در اختیار دارد.
اسرائیل از هرجومرج سوریه بهره میبرد تا کشوری را که دشمن میدانست، تضعیف کند و سلاحهایی را نابود کند که به گفتهاش ممکن بود علیه خودش استفاده شوند.
تلاشهای آمریکا برای میانجیگری و برقراری یک توافق امنیتی میان سوریه و اسرائیل از حدود دو ماه گذشته متوقف شده است.
سوریه خواهان بازگشت به توافقی است که نخستین بار هنری کیسینجر، وزیر خارجه وقت آمریکا، در سال ۱۹۷۴ برقرار کرده بود. بنیامین نتانیاهو اما به دنبال این است که اسرائیل در سرزمینی که تصرف کرده باقی بماند و از سوریه خواسته منطقه بزرگی در جنوب دمشق را غیرنظامی کند.
در ماه گذشته، اسرائیل نفوذ نیروی زمینیاش به داخل سوریه را افزایش داده است. «سیریا ویکلی» که دادههای خشونت را جمعآوری میکند، تخمین زده که این نفوذ بیش از دو برابر میانگین ماهانه در بقیه سال بوده است.
ما از روستای مرزی بیتجن که نیروهای ارتش اسرائیل در ۲۸ نوامبر به آن یورش بردند دیدار کردیم. ارتش اسرائیل گفته است که برای بازداشت شبهنظامیان سنی که در حال برنامهریزی برای حمله بودند، وارد عمل شده است.
مردان محلی مقاومت و شش اسرائیلی را زخمی کردند. یگان مهاجم مجبور شد با عجله عقبنشینی کند و یک خودرو نظامی را رها کرد که بعدها آن را با حمله هوایی نابود کرد. رسانههای دولتی گزارش دادند که اسرائیل دستکم ۱۳ نفر از اهالی را کشت و دهها تن را زخمی کرد.
این رویداد نشانهای بود از اینکه دستیابی به توافق امنیتی میان سوریه و اسرائیل تا چه اندازه دشوار خواهد بود. دولت دمشق این اقدام را «جنایت جنگی» خواند و طلب انتقام افزایش یافت.

منبع تصویر، Dia Images via Getty Images
در واشنگتن، دونالد ترامپ بهوضوح از این یورش نگران شده بود. او در شبکه اجتماعی سوشال تروث نوشت که از تلاشهای احمد شرع برای ایجاد ثبات در سوریه «کاملا راضی» است اما هشدار داد: «بسیار مهم است اسرائیل گفتوگوی قوی و واقعی با سوریه را حفظ کند و هیچ اقدامی صورت نگیرد که روند تبدیل سوریه به یک کشور شکوفا را مختل کند.»
در بیتجن با خلیل ابو ظاهر ملاقات کردم؛ در راه بازگشت از بیمارستان، با دستی گچگرفته پس از جراحی برای درمان گلولهای که به او اصابت کرده بود. او مرا به خانهاش دعوت کرد که نزدیک مکانی بود که نیروهای اسرائیل با مردان روستا درگیر شده بودند.
خلیل به من گفت که هنگام ورود اسرائیلیها به روستا در ساعت سه و نیم بامداد، او همراه خانوادهاش در خانه بود و سعی داشتند جای امنی پیدا کند: «همراه بچههایم در خانه بودم. از یک اتاق به اتاق دیگر میرفتیم. آنها به سمت دو دخترم شلیک کردند. یکی زخمی شد و دیگری درجا کشته شد. وقتی بغلش کردم، خودم هم تیر خوردم.»
دختر کشتهشده، هیبا ابو ظاهر ۱۷ ساله بود که گلولهای به شکمش اصابت کرد. خلیل گفت که آنها دو ساعت کنار پیکر هیبا پناه گرفته بودند تا اینکه نجات پیدا کردند و به بیمارستان منتقل شدند.
وقتی آنها را دیدم، دختر ۹ ساله خلیل روی پتویی روی کاناپه دراز کشیده بود و دوران نقاهت پس از جراحی برای خارجکردن گلوله از لگنش را میگذراند.

«ام محمد»، مادر دختران، همراه زنان خانواده نشسته بود و با اضطراب فراوان نگران آینده بود.
او به من گفت: «ما دنبال آرامش هستیم و دوست داریم در خانههایمان زندگی کنیم. یک درمانگاه و کادر پزشکی میخواهیم چون هیچکدام را نداریم. همچنین یک دکتر میخواهیم چون در بیتجن هیچ پزشکی وجود ندارد و نه حتی داروخانهای. ما امنیت میخواهیم.»
«میخوابیم و با ترس بیدار میشویم»
یک سال پس از پایان حکومت اسد، حاکمان جدید سوریه برخی دستاوردهای مهم داشتهاند.
آنها همچنان در قدرت هستند، موضوعی که هنگام تصرف دمشق هیچ تضمینی برایش وجود نداشت. رئیسجمهور ترامپ اکنون مهمترین حامی احمد شرع است. تحریمها در حال لغو شدنند. اقتصاد نشانههایی از جان گرفتن دارد و قراردادهای تجاری بسته میشوند از جمله نوسازی تاسیسات نفت و گاز و خصوصیسازی فرودگاههای دمشق و حلب.
اما قراردادهایی که در راه است هنوز زندگی بیشتر سوریها را تغییر نداده است. دولت هیچ صندوقی برای بازسازی ندارد. بازسازی بر عهده خود مردم است. تنشهای فرقهای حلنشده باقی مانده و ممکن است دوباره شعلهور شود.
گفتوگوی سوریه و اسرائیل با میانجیگری آمریکا نیز متوقف شده است.

منبع تصویر، NurPhoto via Getty Images
بنیامین نتانیاهو اصرار دارد که دمشق باید منطقه بزرگی از جنوب سوریه را غیرنظامی کند و هیچ نشانهای هم از صدور دستور عقبنشینی ارتش اسرائیل از مناطقی که تصرف کرده است، دیده نمیشود. هر دو خواسته در حکم نقض جدی حاکمیت سوریه است. یورش به بیتجن نیز امکان ارائه هرگونه امتیاز از سوی دمشق را دشوارتر کرده است.
حکومت در دمشق حول شخص احمد شرع متمرکز است، با کمک وزیر خارجهاش، اسد شیبانی، و چند تن از همراهان مورد اعتماد. بهنظر نمیرسد هیچ تلاش جدی برای ایجاد یک ساختار حکمرانی پاسخگو در جریان باشد.
سوریه بدون خانواده اسد جای بهتری است اما «ام محمد» احساسات بسیاری از سوریها را در یک جمله خلاصه میکند:
«آینده سخت است. ما هیچ نداریم، حتی مدرسه هم نیست. بچههای ما اینجا در جهنم زندگی میکنند. برایشان هیچ امنیتی وجود ندارد. ما چطور زندگی کنیم؟ امنیت میخواهیم. شب میخوابیم و صبح با ترس بیدار میشویم.»














