تضعیف رهبری و تشدید اختلافات داخلی؛ حزب‌الله لبنان یک سال پس از آتش‌بس چه شرایطی دارد؟

یک سال از آغاز برقراری آتش‌بس میان حزب‌الله لبنان و اسرائیل می‌گذرد. درگیری دو طرف با حملات فرامرزی حزب‌الله از ۸ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد و در قالب یک جنگ تمام‌عیار دوماهه در سپتامبر ۲۰۲۴ اوج گرفت تا این که با توافق بر سر آتش‌بس فروکش کرد.

با وجود این، اسرائیل همچنان با حملات تقریبا روزانه به اماکن و اعضای حزب‌الله، عمدتا در جنوب لبنان، این گروه مورد حمایت ایران را تحت فشار نگه داشته است.

آخرین رهبری که در این حملات کشته شد، هیثم علی طباطبایی، فرمانده نیروهای نخبه رضوان و یکی از چهره‌های ارشد واحد ۳۸۰۰ بود که مسئول آموزش و پشتیبانی از گروه‌های شیعه در سراسر منطقه، از جمله حوثی‌های یمن است.

علاوه بر حملات اسرائیل، حزب‌الله با چالش‌های داخلی هم روبه‌رو است.

رهبری ضعیف‌تر

شورای مشورتی حزب‌الله در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۴، حدود یک ماه پیش از برقراری آتش‌بس با اسرائیل، نعیم قاسم، معاون پیشین حسن نصرالله، را به عنوان رهبر جدید این گروه انتخاب کرد. او اکنون رهبری گروهی را بر عهده دارد که به شدت تضعیف شده است.

انتصاب او پس از کشته شدن حسن نصرالله در حمله هوایی اسرائیل در جنوب بیروت در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۴ صورت گرفت. این واقعه ضربه‌ای بزرگ به این گروه وارد کرد که با کشته شدن هاشم صفی‌الدین، جانشین احتمالی نصرالله، و چند فرمانده ارشد دیگر در مدتی کوتاه تشدید شد.

کشته شدن دیگر چهره‌های ارشد این گروه از جمله فواد شکر، ابراهیم عقیل و علی کرکی، رده‌های بالای تشکیلات حزب‌الله را بیش از پیش تضعیف کرد.

انتصاب نعیم قاسم از یک سو پیام تداوم در رهبری را منتقل می‌کرد، اما از سوی دیگر، به باور برخی، نشانه‌ای از آسیب‌پذیری و شکنندگی داخلی این گروه بود. او که از اعضای موسس حزب‌الله است، از سال ۱۹۹۲ معاون نصرالله بود و بیشتر بر شاخه‌های مذهبی و آموزشی گروه نظارت داشت، نه بر بخش نظامی.

مفسران لبنانی می‌گویند او فاقد اقتدار و کاریزمای نصرالله است و این امر تمرکز فرماندهی را تضعیف کرده است.

پایگاه خبری خصوصی اسپات‌شات مستقر در بیروت نوشت: «او صرفا چهره علنی حزب شد، چون لازم بود کسی این جایگاه را پر کند.» این رسانه افزود که قدرت و اختیارات او «به ساختارهای اصلی نظامی یا امنیتی حزب‌الله نمی‌رسد، چرا که همچنان در کنترل شبکه‌های فرماندهی رقیب قرار دارند.»

گزارش‌ها حاکی از افزایش تنش میان نعیم قاسم و وفیق صفا، رئیس باسابقه امنیت داخلی حزب‌الله، است که بازتاب‌دهنده اختلاف نظر میان عمل‌گرایانی است که خواهان مصالحه سیاسی‌ هستند و تندروهایی که مخالف هرگونه سازش. این اختلاف ظاهرا به خطوط فرماندهی پراکنده در رهبری باقی‌مانده حزب‌الله نیز دامن زده است.

تلفات نظامی

حزب‌الله همچنین متحمل تلفات سنگین در میدان جنگ شده است. حدود ۴۵۰۰ نفر از نیروهایش از سال ۲۰۲۳ کشته و حدود ۹۰۰۰ نفر زخمی شده‌اند، از جمله اعضای نیروهای ویژه رضوان.

بر اساس گزارش‌ها حملات شدید اسرائیل چندین مرکز فرماندهی، مراکز ارتباطاتی و انبارهای تسلیحاتی حزب‌الله را در جنوب بیروت، دره بقاع و جنوب لبنان نابود کرده است.

تنگنای تدارکاتی

فروپاشی دولت بشار اسد در سوریه مسیر اصلی حزب‌الله برای دریافت تجهیزات و نیرو از ایران را قطع کرد و این گروه را واداشت به مسیرهای قاچاق پراکنده، از جمله از طریق عراق و محموله‌های زمینی از شمال لبنان، تکیه کند.

به نوشته نداء الوطن، روزنامه منتقد حزب‌الله، تلاش‌ها برای بازسازی توانایی‌های این گروه در مناطق شمال رودخانه لیتانی متمرکز شده که نشانه‌ عقب‌نشینی حزب‌الله از جبهه‌های جنوبی است. این رسانه گزارش داد که با وجود تلاش‌های پراکنده برای تجدید تسلیحات، حملات تقریبا روزانه اسرائیل این گروه را «زیر فشار فرسایشی دائمی» نگه داشته و مانع از بازسازی گسترده در اطراف مرز جنوبی شده است.

حزب‌الله این ادعا را که در حال بازسازی توان نظامی‌ است به شدت رد کرده و اسرائیل را متهم کرده که اهداف غیرنظامی را در جنوب لبنان هدف می‌گیرد.

فشار سیاسی و مالی

حزب‌الله زیر فشار فزاینده دولت‌های خارجی، رقبای داخلی و همچنین پایگاه حامی خود قرار دارد.

در سپتامبر ۲۰۲۵، دولت لبنان به رهبری نواف سلام، نخست‌وزیر، متعهد شد طرح ملی خلع سلاح را اجرا کند و همه سلاح‌ها را در جنوب زیر کنترل کامل دولت قرار دهد؛ اقدامی که برخلاف خواست آمریکا، بدون تعیین ضرب‌الاجل مشخص اعلام شد. این اقدام بلافاصله تنش‌های چندماهه داخلی را کاهش داد و حتی از سوی حزب‌الله به عنوان اقدامی «مصالحه‌جویانه» ستایش شد.

نعیم قاسم هشدار داده است که اجرای این اقدام با ضرب‌الاجل برای «راضی کردن» آمریکا و اسرائیل خطر «درگیری داخلی» را به دنبال خواهد داشت و تاکید کرده که سلاح‌های حزب‌الله برای دفاع از لبنان در برابر اسرائیل ضروری است.

هم‌زمان وضعیت مالی حزب‌الله به شدت وخیم شده است، زیرا تحریم‌های غرب و حملات اسرائیل کانال‌های تامین مالی ایران را مختل کرده و دسترسی گروه به پول نقد را کاهش داده است.

دولت لبنان نیز نظارت بر جریان‌های نقدی و محموله‌ها در فرودگاه‌ها و مرزها را تحت فشار بین‌المللی تشدید کرده است و این سخت‌گیری‌ها توان حزب‌الله برای جابه‌جایی پول و تجهیزات را بیش از پیش محدود کرده است.

گفته می‌شود حزب‌الله پرداخت‌های مربوط به جبران خسارت‌های جنگی و بازسازی را تعلیق کرده یا به تعویق انداخته، و مسئولیت بازسازی را به دولت لبنان واگذار کرده است. چنین اقدامی در تضاد کامل با نقشی است که این گروه پس از جنگ سال ۲۰۰۶ در روند بازسازی بر عهده داشت.

گزارش‌ها حاکی است توقف این پرداخت‌ها موجی از نارضایتی در میان پایگاه هواداران حزب‌الله ایجاد کرده است، به ویژه در جنوب لبنان و ضاحیه جنوبی بیروت که بسیاری از خانواده‌های آسیب‌دیده از جنگ می‌گویند بدون هیچ‌گونه کمکی رها شده‌اند.

فرسایش پایگاه حمایتی

فشار مالی و اجتماعی شروع به سست کردن اعتماد پایگاه سنتی حزب‌الله کرده است؛ پایگاهی که وفاداری‌اش از طریق شبکه‌های رفاهی و کمک‌های بازسازی تقویت می‌شد.

مفسران داخلی می‌گویند از دست دادن اعتماد این پایگاه، «خطرناک‌ترین ضربه» به حزب‌الله است، زیرا به گفته آن‌ها این اعتماد بنیادی اجتماعی بود که توان سیاسی و نظامی گروه را در بلندمدت حفظ می‌کرد.

رقبای سیاسی در لبنان اکنون آشکارا مشروعیت و کارآمدی حزب‌الله را به چالش می‌کشند و می‌گویند نفوذ و قدرت آن به شدت کاهش یافته است.

چه کسانی هنوز در رهبری حزب‌الله باقی مانده‌اند؟

علاوه بر نعیم قاسم، دبیرکل حزب‌الله، چهره‌های دیگری هم در کادر رهبری حزب‌الله باقی مانده‌اند.

وفیق صفا، رئیس امنیت داخلی و عضو ارشد دفتر سیاسی این گروه است. او رابط اصلی با نهادهای دولتی لبنان است، بر اطلاعات، امنیت و واحدهای هماهنگی نظارت دارد و یکی از قدرتمندترین و مرموزترین چهره‌های حزب‌الله به شمار می‌رود.

ابراهیم امین السید از سال ۲۰۰۱ ریاست شورای سیاسی ��زب‌الله را بر عهده دارد و از چهره‌های موسس این جنبش به شمار می‌رود. او به خاطر هم‌سویی نزدیک با ایدئولوژی انقلابی ایران شناخته می‌شود و سال‌ها از معماران اصلی فعالیت‌های سیاسی و مذهبی حزب‌الله بوده و در شکل دادن به ائتلاف‌های حزب در لبنان و سراسر منطقه تاثیرگذار بوده است. او در سال ۲۰۱۸ به دلیل جایگاهش در رهبری حزب‌الله از سوی آمریکا تحریم شد. اوایل امسال نیز روزنامه النهار لبنان گزارشی درباره تعلیق داخلی او منتشر کرد که حزب‌الله آن را تکذیب کرد، اما همین گزارش بار دیگر توجه‌ها را به جایگاه او جلب کرد.

شیخ محمد یزبک عالی‌ترین مقام مذهبی حزب‌الله به شمار می‌رود. او از روحانیون موسس این جنبش و رئیس شورای شرعی است. این روحانی شیعه سال‌ها نماینده آیت‌الله خمینی و سپس خامنه‌ای در منطقه بعلبک بوده و همین جایگاه به او اختیارات گسترده‌ای در امور مذهبی و سازمانی داده است. او طی دهه‌ها بر ساختار روحانیت حزب، حوزه‌های علمیه و شبکه‌های خیریه نظارت کرده است. یزبک به عنوان رئیس شورای شرعی نیز نقشی محوری در تدوین آموزه‌های عقیدتی، مدیریت داوری‌های داخلی و جهت‌دهی ایدئولوژیک حزب‌الله ایفا می‌کند.

محمد رعد برجسته‌ترین چهره حزب‌الله در ساختار رسمی سیاسی لبنان است. او از سال ۱۹۹۲ نماینده حوزه نبطیه واقع در جنوب لبنان در پارلمان بوده و دهه‌ها ریاست فراکسیون «وفاداری به مقاومت» را بر عهده داشته است. او رئیس شورای پارلمانی حزب‌الله و از قدیمی‌ترین رهبران سیاسی این جنبش به شمار می‌رود. رعد به‌عنوان عضو ارشد هر دو شورای مشورتی و شورای سیاسی، نقشی کلیدی در شکل دادن به دستورکار قانون‌گذاری حزب‌الله و جهت‌گیری سیاسی گسترده‌تر آن ایفا می‌کند.

رهبران ارشدی که کشته شدند

حزب‌الله در فوریه ۲۰۲۵ اعلام کرد که ۳۷ فرمانده و مقام ارشد این گروه، از اکتبر ۲۰۲۳ در حملات اسرائیل کشته شده‌اند و آن‌ها را رهبرانی توصیف کرد «که در راه قدس شهید شدند».

علاوه بر حسن نصرالله، برجسته‌ترین این افراد عبارت‌اند از: