کاپتاگون چیست و آیا سوریه، حزب‌الله لبنان و ایران در تولید و توزیع آن نقش دارند؟

یک پژوهشکده آمریکایی به نام نیولاینز در گزارشی مدعی شده که بلندپایه‌ترین مقام‌های دولت سوریه، از جمله ماهر اسد،‌ برادر بشار اسد، در تولید و قاچاق ماده مخدر کاپتاگون دست دارند. در این گزارش همچنین گفته شده که حزب‌الله لبنان بخش سازمان‌یافته از شبکه توزیع این ماده مخدر صنعتی است و شبه‌نظامیان وابسته به ایران هم در ایجاد امنیت شاهراه‌های ارتباطی شبکه انتقال آن دست دارند.

کشورهای ثروتمند عرب حاشیه خلیج فارس مقصد اصلی ماده مخدر کاپتاگون هستند. میلیون‌ها قرص کاپتاگون در اردن،‌ عربستان سعودی و لبنان کشف و ضبط شده است. اما این ماده در شمال آفریقا و جنوب اروپا هم زیاد پیدا می‌شود.

اردن در جنوب سوریه و لبنان، اخیرا با قاچاقچیان این ماده مخدر اعلام جنگ کرده است. بعد از کشته شدن یک سرباز اردنی در مبارزه با قاچاقچیان مرزی، سربازان اردن اجازه دارند مستقیم به طرف قاچاقچیان در مرز سوریه شلیک کنند.

مصطفی حیدری، از فرماندهان ارتش اردن، به یولانده نل، خبرنگار بی‌‌بی‌‌سی در امان گفته ��ست:‌ "تنش مرزی با قاچاقچیان مواد مخدر بیشتر شده چون آنها به زور اسلحه تلاش می‌کنند مواد مخدر را وارد اردن کنند."

در پنج ماه نخست امسال بیش از ۳۰ قاچاقچی به دست ارتش اردن کشته شده‌اند و بیش از ۱۷ میلیون کاپتاگون توقیف شده که این میزان بیشتر از مجموعه قرص‌های ضبط شده در سال ۲۰۲۱ بوده است.

لبنان هم آذرماه پارسال اعلام کرد حدود ۹ میلیون قرص کاپتاگون را که در داخل پرتقال جاسازی شده و قرار بود به عربستان فرستاده شود، کشف و توقیف کرده است. هر ماه خبرهایی از این دست درباره کشف محموله کاپتاگون در خاورمیانه و آفریقا و اروپا منتشر می‌شود.

سوریه؛ یک چشم پزشک و این همه نظامی

چرا سوریه، ایران و لبنان؟

قبلا نیروهای داعش در سوریه، عامل اصلی تولید و توزیع این ماده مخدر بودند که منبع اصلی درآمد آنها محسوب می‌شد. به این مواد مخدر "قرص جهادی" گفته می‌شد. اما الان بازیگران دیگر هم وارد این بازار سیاه شده‌اند. جنگ و ویرانی در سوریه اقتصاد این کشور را نابود کرده و گفته می‌شود تجارت این ماده مخدر کمکی به اقتصاد این کشور است.

کرولاین رز، تحلیلگر موسسه استراتژی و سیاستگذاری نیولاینز در واشنگتن و نویسنده گزارش تجارت کاپتاگون در خاورمیانه درباره شواهد دخالت داشتن سران حکومت سوریه و حزب‌الله لبنان در این تجارت به بی‌بی‌سی فارسی گفت: "این تحقیق سه سال طول کشید و ما در فرآیندی طولانی داده‌ها را بررسی کردیم. بسیاری از مکان‌های تولید، نقاطی بودند که در اختیار حکومت سوریه و بعضی از همکاران امنیتی آنها مانند حزب‌الله و سپاه پاسداران بوده است."

در این گزارش گفته شده منبع ارسال بسیاری از محموله‌ها بنادری است که در کنترل نیروهای نظامی حکومت سوریه و شبه‌نظامیان متحد آنهاست.

به ادعای خانم رز،‌ حزب‌الله لبنان و سپاه پاسداران در تجارت سیاه کاپتاگون نقش‌های متفاوتی دارند.

او مدعی است ۲۰ آزمایشگاه کاپتاگون در مرز سوریه وجود دارد و حزب‌الله در تضمین فرستادن این محصولات به لبنان و طرابلس نقش کلیدی دارد: "سپاه پاسداران هم مانند حزب‌الله لبنان، بازیگر اصلی، تولید‌کننده نیست؛ اما در رساندن این محصول به مقاصد آن مخصوصا به عراق و کویت و سایر کشورهای خلیج فارس نقش اساسی دارد."

سال ۲۰۲۰ محموله ۱۴ تنی مواد مخدر در بندر ناپل ایتالیا کشف شد که ابتدا تصور می‌شد متعلق به داعش باشد؛ اما بعدا مقام‌های ایتالیا ادعا کردند که این محموله متعلق به حزب‌الله لبنان و مقصد نهایی آن سوئیس بوده است.

خانم رز در گفتگو با برنامه ۶۰ دقیقه بی‌بی‌سی فارسی درباره بازداشت یک شاهزاده سعودی در لبنان با دو تن ماده کاپتاگون، و اینکه آیا جز سوریه، حزب‌الله و سپاه، بازیگر دیگری هم در منطقه وجود دارد،‌ گفت: "بازیگران دیگر هم در شبکه توزیع و انتقال وجود دارند. ما مکان‌های تولید دیگری در خارج از سوریه هم دیدیم، مثلا در اردن و همچنین در عربستان، مجرمانی دخیل هستند. اما باید تأکید کنم که تولید کاپتاگون بیشتر به آزمایشگاه‌هایی باز می‌گردد که زیر نظر حکومت‌ها هستند."

دو تن قرص روانگردان کاپتاگون در فرودگاه بیروت توقیف شد

کاپتاگون چیست و وضعیت مصرف آن در ایران چگونه است؟

کاپتاگون یا فنیتیلین ترکیب شیمیایی و مخدر است که در سال ۱۹۶۱ میلادی (۱۳۴۰ خورشیدی)‌ ساخته شده است. این ماده به عنوان دارویی برای مهار بعضی از حالات مانند بیش‌فعالی استفاده می‌شده اما بعدها به دلیل کشف داروهای بهتر و بیشتر به خاطر عوارض جانبی آن، ماده مخدر محسوب و استفاده از آن ممنوع شد.

اثر اولیه مصرف کاپتاگون نوعی سرخوشی است اما مانند مواد مخدر دیگر بعدا لطمه‌های جدی به سلامت می‌زند. به دلیل آنکه به صورت قرص مصرف می‌شود و راحت‌تر و ارزان‌تر است،‌ دسترسی و مصرف آن ساده‌تر است.

دکتر شهرام حسام بختیاری، مدیر یک درمانگاه ترک اعتیاد در تهران، درباره این ماده مخدر گفت: "می‌توانیم بگوییم این نوعی قرص شیشه یا کریستال است که جزو خطرناک‌ترین مواد روانگردان است."

دکتر حسام‌ بختیاری هشدار می‌دهد که در زمینه مواد روانگردان، ایران با بحران جدی روبروست: "متاسفانه مصرف کاپتاگون هم مانند سایر موارد روانگردان سالانه در ایران بیشتر شده است. حدود سه دهه قبل که ما فعالیتمان را شروع کردیم، فقط موادی مثل تریاک و تا حدودی هروئین رواج داشت. الان به‌تدریج موادی که عوارض روانگردان دارند و خطرناک‌تر هستند مصرفشان بیشتر شده است. در مرکز ما نزدیک ۷۹ درصد مراجعه‌کنندگان دست‌کم یک ماده روانگردان همراه مواد مخدر دیگر استفاده می‌کردند."

اما ترک این ماده مخدر چقدر راحت است؟‌ دکتر حسام‌بختیاری گفت: "مشکل مواد روانگردان این است که اختلال‌های جدی روانی ایجاد می‌کند. مثلا ماده‌ای مثل 'گل' که سبک‌تر تلقی می‌شود،‌ ممکن است به بیماری شیزوفرنی منجر شود. در نتیجه، علاوه بر ترک ماده مخدر باید گاهی بیماری روانی فرد را هم کنترل کرد."

آیا جنگ بعدی بر سر مواد مخدر است؟

در گزارش نیولاینز برآورد شده که تجارت کاپتاگون در سال ۲۰۲۰ میلادی حدود سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بوده است. اما یک سال بعد یعنی در سال ۲۰۲۱ میلادی به پنج میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار رسیده است.

گزارش‌های بسیار زیادی درباره این معضل نوظهور منتشر و حتی در بعضی ادعا شده ممکن است در آینده جنگ خاورمیانه بر سر مواد مخدر باشد.

متیو سوئیگ، پژوهشگر در بنیاد دفاع از دموکراسی در واشنگتن و نویسنده مقاله‌ای دیگر درباره جنگ‌های قریب‌الوقوع مواد مخدر در خاورمیانه در مجله نیوزویک،‌ افزایش تولید و چرخش مالی این ماده در خاورمیانه را چشمگیر توصیف کرد و به بی‌بی‌سی فارسی گفت: "از سال ۱۹۹۹ به بعد نزاع‌های مختلفی بر سر مواد مخدر در خاورمیانه وجود داشته و با بررسی آنها متوجه شدیم که سطح پیچیدگی و میزان تولید مواد مخدر به‌ویژه در سوریه و افغانستان باعث افزایش قاچاق مواد مخدر شده است."

در این میان آمریکا در حال کاهش میزان نقش خود در خاورمیانه است. آیا این کشور نگران نیست که تبعات فزاینده تولید مواد مخدر در خاورمیانه در نهایت به این کشور هم سرایت کند؟ آقای سوئیگ در پاسخ به این سوال گفت: "در آمریکا هم دارند کم کم متوجه این خطر می‌شوند. نه فقط دولت جو بایدن بلکه کمیته‌های کنگره هم متوجه این خطر هستند و از دولت می‌خواهند استراتژی‌هایی برای مبارزه با شبکه‌های تولید کاپتاگون رژیم اسد تعیین کنند."

برای مبارزه با تولید محصولی مخدر و روانگردان که ممکن است "بحران بعدی خاورمیانه" باشد، به گفته متیو سوئیگ، "به تلاشی هماهنگ و چند جانبه" نیاز است.