Plygain - cyflwyniad i hen draddodiad Cymraeg y Nadolig

Mae'n fis Rhagfyr, ac felly mae tymor y Plygain wedi cyrraedd.

Mae'r hen draddodiad o ganu hen garolau traddodiadol Cymraeg wedi dod yn boblogaidd dros y blynyddoedd diwethaf.

Ond beth ydy'r drefn efo gwasanaeth Plygain a sut ddaeth yn fwy poblogaidd?

Un o'r criw sy'n ceisio hybu'r adfywiad ydi Arfon Gwilym, a Cymru Fyw fu'n ei holi.

Gwasanaeth crefyddol yw'r Plygain, ac mae rhai pethau sy'n ei wneud yn wahanol i wasanaeth carolau arferol: mae pawb yn canu'n ddigyfeiliant; clywir llawer o hen garolau Cymraeg na chaiff eu clywed yn unlle arall; ac mae rhyddid i unrhyw un gymryd rhan (ar yr amod eu bod yn parchu'r "rheolau" (anysgrifenedig)).

Mae croeso i unrhyw un i'r gwasanaeth, i wrando neu i gymryd rhan.

Ar ddechrau'r 1970au, roedd tua 20 o Blygeiniau yn digwydd, bron pob un yn y Canolbarth - Sir Drefaldwyn a'r cyffiniau.

Dechreuodd y diddordeb dyfu yng ngweddill Cymru o tua canol y 70au ymlaen.

Cyhoeddodd Amgueddfa Werin Sain Ffagan recordiadau o'r partïon Plygain, ac o'r 80au ymlaen ymddangosodd sawl casgliad o garolau traddodiadol.

Mis Rhagfyr a mis Ionawr, mae nifer y gwasanaethau wedi codi i 60, a hynny ym mhob rhan o Gymru.

Er fod nifer fawr o'r hen garolau traddodiadol bellach wedi eu cyhoeddi, mae hanes y traddodiad ar wasgar mewn erthyglau amrywiol.

Ceir hefyd amryw o enghreifftiau o ganu plygain ar y we. Rhowch y gair 'plygain' yn Google!

Mae amryw o erthyglau ar gael i'w darllen ar wefan www.plygain.org.

Wrth i nifer y gwasanaethau Plygain gynyddu, yr oedd galw am restr gyflawn o ddyddiadau, gyda manylion lle ac amser, er hwylustod i bawb.

Sefydlwyd gwefan plygain.org yn 2022, yn sgil cyhoeddi casgliad newydd o garolau, Seiniwn Hosanna. Derbyniwyd arian at y cyhoeddiad hwnnw gan Gronfa Llanbrynmair (o dan nawdd Cymrodoriaeth Eisteddfod Powys) a'r cytundeb oedd y byddai unrhyw elw yn cael ei ddefnyddio i sefydlu gwefan ac i hyrwyddo'r Plygain yn gyffredinol.

Erbyn hyn, er mai'r Dyddiadur efallai yw adran bwysicaf y wefan, mae yno hefyd ddisgrifiad cryno o drefn ac arferion y Plygain, amryw o erthyglau, a hefyd traciau sain sy'n cynnwys atgofion plygeinwyr adnabyddus o'r dyddiau a fu.

Dyma rai o'r gwasanaethau sy'n cael eu cynnal dros y dyddiau nesaf. Mae rhestr gyflawn ar plygain.org, dolen allanol:

Nos Iau 11/12/2025

Aberystwyth, Eglwys y Santes Fair 19:00

Nos Wener 12/12/2025

Tyddewi, Eglwys Gadeiriol 19:00

Llanidloes, Capel Heol China 19:30

Nos Sul 14/12/2025

Pennal, Eglwys Sant Pedr ad Vincula 18:00

Dilynwch Cymru Fyw ar Facebook, dolen allanol, X, dolen allanol, Instagram, dolen allanol neu TikTok, dolen allanol.

Anfonwch unrhyw syniadau am straeon i cymrufyw@bbc.co.uk, dolen allanol neu cysylltwch drwy WhatsApp ar 07709850033.

Lawrlwythwch yr ap am y diweddaraf o Gymru ar eich dyfais symudol.